domingo, 26 de febrero de 2012

A VOLTAS COA TAZA CUNCA

Tradicionalmente a nosa xente empregou xerras e cuncas para beber o viño. A copa de cristal era un articulo de luxo que tardou en impoñerse entre nós. Aínda nos anos setenta os carteis das festas do viño empregaban como símbolo o recipiente tradicional. Porén, non hai dúbida que a copa de cristal ten varias avantaxes incuestionables por sobre da taza enxebre: entre outras, a transparencia permite apreciar mellor o matiz cromático do viño e a redución da apertura superior posibilita catar acaidamente o seu recendo. Teño por certo que a difusión da copa de cristal supuxo unha avance no desenvolvemento do padal colectivo, expresión inequívoca do progreso da enoloxía galega.
Agora ben, resultaría reducionista concibir esta modernización como un proceso antitético coa tradición enolóxica do país. Temos dúas culturas do viño: dunha parte, a moderna, da vinoteca, a adega industrial provista de depósitos de metal, a botella, copa e decantadora de vidro; e da outra, a tradicional, da taberna, a adega artesán dotada de cubas e pipotes de madeira, a xerra de barro e a cunca de porcelana. Esta última está en vías de extinción pero aínda resultaría posible preservar os seus elementos máis estimables, coas súas formas de sociabilidade asociadas, para gozar deles entre nós e mesmo tamén para poñelos en valor como recurso turístico, considerándoo como unha das facianas da cultura popular de Galicia. Neste senso, sería desexable que houbera unhas rutas do viño artesán artelladas coas xa existentes punteadas polas modernas bodegas.
Baixo este prisma, a cunca non se debera perder. Beber o viño nela ten unha graza distinta á de trasfegalo mediante a valéndose da copa. A súa presenza evoca un mundo tradicional de feiras, romaxes e convivencia achegada e cordial. Mal andaremos se esquecemos o noso xeito tradicional de vida, aínda que só sexa como motivo inspirador. E, que se lle vai facer, nós vimos da cunca e non da copa! Por algo escribía Cunqueiro: "Eu podía darlle unha volta ao país coa taza cunca do meu apelido na man". Malamente o podería facer cunha copa.

jueves, 9 de febrero de 2012

Presentado en Compostela el libro ‘Valentín Paz-Andrade,

Presentado en Compostela el libro ‘Valentín Paz-Andrade, a memoria do século XX’Su figura centrará este año los actos del 17 de Mayo, Día das Letras GalegasM

La librería Couceiro de Santiago de Compostela acogió el pasado 1 de febrero la presentación de una edición renovada y ampliada de este libro que plasma largos diálogos con Valentín Paz-Andrade (1898-1987). A este escritor, intelectual, militante del galleguismo y empresario del sector pesquero se le dedica el ‘Día das Letras’ 2012, que se celebra con una gran cantidad de actos, tanto en la Galicia territorial como en la Galicia exterior.

Inicialmente, el periodista Tucho Calvo publicó este volumen en 1998, cuando se cumplía el centenario del nacimiento del polígrafo pontevedrés, y en él vertía las conversaciones grabadas con Paz-Andrade unos años antes (1982) en su domicilio vigués de Samil. Por aquel entonces la obra –de casi 500 páginas– veía la luz con el sello editorial de Ediciós do Castro, y en esta nueva entrega es Biblos quien pone los ejemplares actualizados en las librerías, al servicio de los lectores. Ediciós do Castro va muy unida al nombre de Isaac Díaz Pardo (1920-2012), el artista e intelectual galleguista recientemente fallecido.
Xavier Castro Pérez, profesor de Historia en la Universidad de Santiago de Compostela, aludió en su disertación a los vínculos convergentes entre Valentín e Isaac en la Galicia del siglo XX. Xavier Castro agradeció al autor del libro la inclusión al final del mismo de un útil índice onomástico, que lo convierte en una eficaz obra de consulta sobre Paz-Andrade –“uno de los personajes con más fuste en Galicia”– y su tiempo. El citado historiador de la USC destacó, además, dentro de la biografía polifacética del autor homenajeado en las Letras Galegas 2012, sus trabajos como escritor y poeta, su vinculación profesional a la patronal pesquera viguesa, a la empresa Pescanova, a la FAO de Naciones Unidas; su compromiso cívico y político, su estrecha relación con Castelao y la admiración por Valle-Inclán. Asimismo subrayó el papel de V. Paz-Andrade como director de la revista ‘Industrias Pesqueras’ y, siendo muy joven, editando desde Vigo el innovador periódico ‘Galicia’ (1922), de reconocida importancia en la historia de la prensa gallega.
Tucho Calvo se congratuló por esta nueva edición puesta al día, que nos transmite mucho de la personalidad de un hombre entregado completamente a Galicia, “que tuvo siempre a Galicia como tarea” y que nos ha dejado un gran legado. Valentín abogado, periodista, poeta, empresario, especialista en temas pesqueros… “y de una vida muy azarosa. Porque éste también se muestra –dijo– como un libro de aventuras, si conocemos el periplo vital de Paz-Andrade y su condición de viajero incansable, buscando nuestra apertura al mundo”.
Uno de los libros de Valentín Paz-Andrade –‘Galicia como tarea’– había sido publicado en 1959 por Ediciones Galicia del Centro Gallego de Buenos Aires.

http://www.espanaexterior.com/seccion/Galicia/noticia/269507-Presentado_en_Compostela_el_libro_Valentin_PazAndrade_a_memoria_do_seculo_XX(c) 2012, espanaexterior.com (http://www.espanaexterior.com)

lunes, 6 de febrero de 2012

Libro de Xosé Fortes: "Cuando las derrotas otorgan la victoria". Comentario de Xavier Castro

Batallas perdidas dun home de ben
Xosé Fortes: "Cuando las derrotas otorgan la victoria", Destino, Barcelona, 2011. Comentario publicado en “Protexta”, revista de libros editada por “Tempos Novos”.

Nas enquisas realizadas por algúns medios de comunicación para establecer o catálogo dos VIP’S de Galicia adoitan aparecer deportistas, estrelas mediáticas, algún empresario de éxito e mesmo banqueiros (revelados recientemente como prominentes zampabollos), mais non personalidades de verdadeiro fuste consagradas a tarefas menos ostensibles, pero extraordinariamente útiles para a sociedade, como é o caso de Xosé Fortes Bouzán.
O me oficio de historiador me leva a soster que Xosé Fortes é un dos protagonistas máis conspicuos da Galicia da segunda metade do século XX. Poucas máis figuras vexo tan completas, suxestivas e valiosas. En efecto, ademais dun gran profesional, Fortes é tamén unha persoa optimista, amable, cercana, modesta, simpática e divertida, como ben poden acreditar os seus coñecidos e amigos que gozan do seu trato persoal, e o propio feito de que non desdeñara formar parte da cooperativa de bebedores axuntada baixo o irónico título de A Santa Sede.
Ademais de terse desempeñado como capitán do exército comprometido coa democracia, Xosé Fortes realizou outras moitas actividades relevantes.
Estivo ao fronte da equipa que con moi poucos recursos económicos conseguiu poñer en pé, no ano 1976, Vagalume, unha revista infantil e xuvenil que foi pioneira no emprego da lingua galega. Obtivo unha licenciatura na Universidade de Santiago e oficiou como profesor de Historia e director dun instituto de Pontevedra que revolucionou cun ambicioso programa de actividades culturais e educativas. O seu entusiasmo pedagóxico como ensinante que teimaba en inculcar o sentido crítico nos seus alumnos levouno a promover a extensión cultural mediante un programa radiofónico, Historia viva, no que colaboraron relevantes cultivadores da historiografía galega.
Foi elixido concelleiro nunha candidatura galeguista, no ano 1979, e dende esta responsabilidade política fixo canto puido por poñer un pouco de cordura no desorde urbanístico pontevedrés. Demostrou asemade preocupación polos problemas ecolóxicos e medioambientais, participando co seu íntimo amigo Cesar Portela na defensa dunha zona de notable valor ecolóxico, a Xunqueira, ameazada por unha intervención agresiva.
Non sen sorpresa, puidémolo ver moitos nun orixinal programa da TVG, Viaxeiros da lus. De engádega, a Universidade Internacional Menéndez Pelayo reparou nos seus merecementos e nomeouno coordinador en Pontevedra dos cursos de verán, labor que desempeñou entre os anos 1998 e 2005, onde tivo ocasión de colaborar co mestre de historiadores que é Ramón Villares.
Fortes é un home de férrea vontade e notable capacidade de traballo e, deste xeito, foi quen de realizar unha relevante actividade como escritor como o testemuñan as súas colaboracións na prensa e nos libros de investigación histórica que dou ao prelo. Salienta en primeiro lugar a Historia de la ciudad de Pontevedra, publicado na Editorial de La Voz de Galicia, no ano 1993, obra moi completa e de auténtica referencia no eido da historia local. En relación con esta mesma temática, publicou primeiro La Ría de Pontevedra (1986), e máis tarde Pontevedra en el espejo del tiempo (1995) e A memoria de Pontevedra (2001). Continuou, pois, a afondar no estudo histórico desta cidade e o seu entorno e na actualidade prepara unha segunda entrega, baixo unha perspectiva nova e cunha clara vontade literaria que sen dúbida vai ser unha achega senlleira á historiografía galega.
Por parte, Fortes non esqueceu nunca que foi un neno de aldea, orfo de guerra e fillo dunha muller que dispuña de recursos económicos moi escasos para pagarlle unha educación. O mestre da localidade contribuíu a espertarlle o interese pola cultura e cando rematou o Bacharelato non encontrou mellor xeito de abrirse camiño na vida que recorrendo ao ingreso na Academia Militar, pero sen deixar en ningún momento de cultivar o seu intelecto dun xeito autodidacta. Tras moitos avatares, no ano 2008, publicou unha monografía de extraordinario interese: Caroianos: unha viaxe pola nosa historia rural, feita en colaboración con Germán Fortes e beneficiándose de contribucións varias de César Portela, Marcial Gondar e Sergio Portela. O estudo histórico, rigoroso e moi completo da súa aldea, na que constatou como a introdución do cultivo do millo marcou un antes e un despois na vida das súas xentes, non foi apreciada só polo gremio dos historiadores senón tamén por lectores de variadas inquedanzas. Un deles, Méndez Ferrín, encontrou a obra engaioladora e suxestiva.
A peripecia vital de Xosé Fortes estivo marcada pola súa condición de militar. Tivo o coraxe de sumarse á clandestina Unión Militar Democrática (UMD), arriscando a súa carreira profesional e mesmo o sustento da súa familia, e ben certo é que tivo que pagar un alto prezo por asumir este compromiso: foi acusado de "conspiración para a rebelión", expulsado do exército por un consello de guerra e condenado a catro anos de cadea. Pero, ao cabo, converteuse nun heroe da democracia española, quedou rehabilitado en 1987 e mesmo recibiu, no ano 2009, a medalla ao Mérito Militar do Ministerio de Defensa. Pasou, xa que logo, do inferno á gloria. Cuando las derrotas otorgan la victoria (2011) refire a historia da UMD ollada por un testigo privilexiado que fixo “investigación participante”. Sen dúbida é a mellor historia das varias que se teñen publicado sobre este relevante aspecto da Transición española. Fortes aborda a cuestión co seu habitual rigor, cunha pretensión de obxectividade e unha ollada comprensiva, amén do distanciamento que resulta humanamente posible. O libro está francamente ben escrito e resulta ameno e interesante, mercede a orixinal técnica narrativa que emprega, afastada do tradicional enfoque cronolóxico. Diante dunha obra como esta, un comentarista como quen isto asina, que non fixo a mili, ten a tentación de cadrarse e poñerse no primeiro tempo de saúdo.

sábado, 4 de febrero de 2012

A PROPÓSITO DO PROFESOR HERMINIO BARREIRO

”A propósito de Herminio Barreiro”,
Artigo de Xavier Castro, no Anuario Galego de Historia da Educación. Sarmiento (Revista editada por las tres universidades de Galicia), nº 15, Outono, 2011, pp. 59-67.

Estas breves liñas están dedicadas a quen foi un amigo moi achegado e benquerido, a quen tiven a fortuna de tratar no derradeiro tramo da súa vida, que comprende aproximadamente os últimos vintecinco anos: Herminio Barreiro. Están escritas cun talante evocador e un chisco saudoso, e talvez parezan tinguidas / pergueñadas cun certo aire rousseauniano, ao xeito das “Ensoñacións dun paseante solitario”. Son estas as lembranzas e cavilacións dun seu amigo, contento –nin que dicir ten-, de estar aínda con vida e atristurado tamén por estar un pouco máis só (ambigüidades da urdime sentimental trabada no magma da conciencia dese “eu” complexo que nos constitúe, do que nos falan narradores como Javier Marías, na súa recente novela Los enamoramientos). Iran combinados estes comentarios con algunhas alusións á figura do conspicuo pensador Jean-Jacques Rousseau, que marcou profundamente o quefacer intelectual de Herminio, como se percibe nunha parte estimable da súa produción científica e quedou patentemente reflectido así mesmo nas súas memorias. Dou en pensar que tamén poderá ter algún interese establecer unha sorte de parangón entre ámbolos dous, a xeito de “vidas paralelas”, aínda que sexa en esbozo, contrastando o xenio e figura do meu amigo coas calidades do seu ilustre mentor, reparando nomeadamente no que ámbolos dous plasmaron por escrito nas súas memorias: nada menos que unhas “Confesións” no caso do xenebrino, e unhas máis recatadas lembranzas no que concirne ao meu amigo.

Tras varias conversas con el, non moi demoradas nun principio, compartidas con outros amigos comúns, comecei a tratar dun xeito estreito a Herminio con ocasión dunha viaxe a Barcelona, [ano?] onde nos desprazamos un feixe de amigos para asistir a un congreso convocado pola Asociación Española de Historia da Educación. Fomos en dous coches varios profesores da especialidade que eran amigos meus, entre os que estaban Narciso de Gabriel, Antón Costa e Vicente Peña. No coche, nas paradas polo camiño e nos momentos de lecer pola cidade condal, falamos moito e tivemos ocasión de constatar o que son os azares insólitos da vida. De volta, compartimos habitación nun hotel de camiño. Había que aforrar, pois daquela non andaba a nosa economía moi boiante nin as axudas da universidade para desprazamentos a congresos eran o que logo foron, e por iso non collemos alcobas individuais. Herminio queixouse nalgún momento da nosa precariedade relativa, “-¡O puñetero diñeiro!”, exclamou desgustado, en particular cando nos privamos de entrar nun determinado restaurante tentador, en Tolosa, creo recordar. Antón Costa administraba o fondo común cun espírito no que se mesturaban a austeridade franciscana coa severidade espartana, e non estaba disposto a permitir dispendios de gourmets, aínda que ben mirado non pasaban de ser catas nalgunhas especialidades de cociña rexional. Aínda bo foi que en Barcelona puidéramos asistir a un estimulante espectáculo de cabaré, que nos impresionara pola espléndida coreografía de que facía gala. Pero non hai mal que por ben non veña, e foi grazas a este réxime de austeridade que puiden ter unha demorada conversa privada con Herminio cando partillamos habitación. Na miña calidade de profesor bisoño representou para min unha oportunidade moi estimulante poderlle expresar / plantexarlle as miñas coitas e inquedanzas pedagóxicas, cando andaba á procura dun estilo docente na Escola de Maxisterio de Ourense na que profesaba. Doume valiosas pistas e suxestións, pero o do “estilo docente” é algo no que aínda hoxe ando a procura
Herminio tiña calidade de escoita. Paréceme que cumpría a equilibrada regra do fifty / fifty: a metade do tempo falar, a outra metade escoitar. Pasoume o mesmo que a outras moitas persoas, quedei engaiolado pola súa sinxeleza e ausencia total de pedantería, cousa infrecuente no ámbito académico. Eran moi salientables nel a cordialidade e a calidez na amizade. Era ademais, de moi bo trato, por ser xovial, de talante optimista, provisto se sentido do humor e de simpatía. Tampouco o seu saber tiña nada do estiramento académico usual, e era ademais ben pouco especializado; pola contra, era notablemente diverso, consecuencia dunha curiosidade universal e a conseguinte amplitude do seu abano de lecturas. Nas nosas conversas eu procuraba dedicar un apartado para preguntarlle polo que estaba lendo; sempre compaxinaba a lectura de varios libros a un tempo –cousa moi propia dos bos letraferidos, xente que sente correr tinta en ves do sangue polas veas-. Facía un percorrido somero por todos eles, dando algunha pincelada descritiva, pero sen deterse demasiado. Na conversa informal, non gustaba de pararse e afondar nun tema concreto, fose un libro ou ben outro asunto. Non gustaba de ficar ancorado nun caladoiro concreto. O seu espírito amaba a diversidade. E isto facía moi amena a súa conversa. Falaba das cousas, falaba del –era discreto, máis non reservado- e tamén preguntaba polo seu interlocutor interesándose de certo pola vida dos demais. Xa que logo, non incorría na actitude característica dos prepotentes, que cando se senten máis importantes que os seus interlocutores, por ostentaren se cadra un rango académico superior, endexamais preguntan polo que lles pasa aos demais, aos que teñen por mindunguis, admitindo unicamente os seus asuntos como tema de conversa.
Herminio practicaba con sabedoría a arte do diálogo e estaba tamén dotado dunha excelente memoria que nutría o seu discurso. Tampouco convén esquecer que ademais falaba ben e podía ser moi elocuente, persuasivo e mesmo sedutor. Neste senso, librouse dos padecementos de Rousseau, que sufriu moito por isto ao traveso da súa vida e chegou a sentirse indefenso nalgunha ocasión crítica, por mor da súa torpeza como orador, como el mesmo recoñeceu.
O meu amigo era un home conciliador e contemporizador. Resultaba certamente difícil entrar en conflito con el, pois el adoitaba esguellar as tensións nas súas relacións persoais. Eu teño isto por virtude, pero nalgún caso debo que recoñecer que me pareceu casque defecto no meu amigo, por semellarme condescendente de máis. Claro que probablemente o defecto será máis ben meu, xa que por veces non podo evitar que algunhas pingueiras de sangue xacobina me enturben de súpeto a razón… Herminio esquivaba, non sen cortesía, ás persoas que non lle simpatizaban, como fixo nun determinado momento con historiador José Antonio Durán, que non valorou ben a súa contribución a un libro, autosecuestrado polo banco que o financiara: o actual BBVA. Non lle gustaba a actitude arrogante e egótica do historiador e tampouco apreciaba a súa liña de historiografía social centrada no estudo de peripecias e biografías de persoeiros (case sempre de segunda orde) pero rara vez orientada cara a investigación dos suxeitos colectivos.
Era Herminio un home ben temperado. Non se deixaba tentar pola vaidade nin apenas pola ambición, quizais pensando con Borges, que, ao cabo, non somos máis que “o olvido que seremos”. Teño para min que esta actitude lle aforrou algúns problemas, pero tamén limitou se cadra o seu horizonte profesional. Poño por caso, non quixo expoñerse a pasar polo trago –que presumía abafante: -“Non estou disposto a que me xulguen”, dicía- dunha oposición a cátedra da Universidade. En termos xerais, a súa actitude comedida, prudente, morixerada, aforroulle pesares na vida. Teño a impresión que a súa existencia discorreu sen graves contratempos. Agás a expulsión do corpo do maxisterio e o encarceramento que padeceu o seu pai, traxedia que pairou sobre os seus anos de infancia. E por suposto, o calvario da enfermidade (en realidade dúas doenzas sumadas) polo que tivo que pasar durante case os dous últimos anos da súa existencia. Pensándoo ben, no capítulo de amarguras, non foi isto último grao de anís precisamente!
Foi notable o pudor e a discreción con que afrontou a enfermidade, quitándolle importancia e evitando a toda costa o vitimismo. Afrontou a morte con estoicismo, e creo que sen excesivo pánico, tal como preconizaba Montaigne –outro dos maître a penser, para os “afrancesados” como Herminio- nos seus Essais; escritor, por certo, con quen ten quizais tivo Herminio maior similitude de rexistros que con Rousseau. Case o remate dos seus días, comentoulle a Narciso de Gabriel, cando este conseguiu velo superando o pudoroso muro defensivo do que se arrodeou: -“Eu xa vivín o que tiña que vivir”. Díxolle isto sen patetismo cando aludía aos coidados tan só paliativos que estaba a recibir na fase terminal da súa enfermidade.
Porén, era Herminio unha persoa leda e afectuosa con todos, non só coa familia –á que quixo de maneira especialmente intensa- en franco contraste cos que padecen a cardiopatía social de restrinxir o amor e a lealdade ao estrito ámbito familiar, e alén del parécelles ben que impere o frío imperio da selva. Foi amante da vida e dos goces que esta pode ofrecer: unha boa comida, un bo viño e naturalmente tamén os praceres sociais, como a conversación. Amoláballe a contabilidade cicatera e benthamiana, o feito de ter que privarse de praceres, como o de comer os pratos propios nun restaurante aceptable da localidade pola que pasábamos, como xa mencionei. Gustábanlle a cervexa, o viño –nomeadamente o albariño elaborado polo seu pai, en Sisán. O ron, que probablemente lle recordaba a Cuba e a súa revolución coa que simpatizou abertamente ata o final dos seus días. Tampouco lle puña reparos ao whisky, desouvindo as voces que tildan de imperialista a este licor destilado. En resumidas contas, eu vexo a súa figura aureolada cun halo de razoable e simpático hedonismo. Nunha ocasión comentoume unha frase que lle fixera moita graza do novelista e crítico de arte, John Berger, segundo a cal, nesta a vida un non pode conseguir a todas as mulleres que desexa. Pero hai que intentalo!, dicía.
Agora ben, aínda sendo de mentalidade aberta e crítica tiña as súas fixacións ou anclaxes ideolóxicos. Pasoulle co marxismo, ao que mantivo a súa adhesión contra vento e marea ata o remate da súa vida, namentres que a abrumadora maioría dos que nos reclamábamos adherentes de dito credo revolucionario, e éramos un pouco máis novos, abandonábamos de mellor ou peor grao, e non sen sentirmos desencantados, ese vello galeón que víamos que quedara penosamente desarborado polas galernas da Historia. Creo que foi esta unha cuestión xeracional, que afectou a moitos dos máis senlleiros expoñentes da súa quinta: a Vázquez Montalbán, por mencionar un caso resoante. Eu aturaba tamén mal a súa adhesión ao castrismo nestes últimos anos, cando a fiasco da revolución se fixo evidente e o afán autoritario de Fidel Castro por manterse a ultranza no poder semellábame –e sígueme parecendo- repudiable. Sobre estas cuestión eu non conseguía entablar un diálogo sosegado con Herminio, que se sentía probablemente acuciado polas críticas enconadas de moita xente, polo que a respecto disto eu me atiña ao discreta máxima que proclama que a mellor palabra é a que non se di.

Remexer na memoria non lle facía particular graza a Herminio, e aínda así resolveuse a escribir as súas lembranzas -que teñen, por certo, moi pouco de autobiografía íntima-, ao que se determinou antes de saber que padecía dúas enfermidades graves superpostas: unha do corazón, que foi a primeira en manifestarse e dun xeito brusco e inesperado: namentres agardaba na cola dunha entidade bancaria doulle un desmaio que provocou a caída ao chan, no que bateu coa cabeza dándose un golpe serio; a outra, a leucemia, que el pudorosamente se negou a desvelar aos seus amigos, dicíndonos que só padecía unha anemia. Decátome agora de que quizais xa barruntaba entón algún mal, e comezaba a ter conciencia dos límites do seu horizonte vital previsible (como temos todos a partir dos cincuenta anos) pero agudizado ademais polo feito de advertir esporadicamente algúns preanuncios fisiolóxicos a xeito de molestias varias, ou “corpo desgustado”, para dicilo cunha expresión divulgada polo doutor García Sabell na súa pescuda verbo antropoloxía médica do doente galego. Dixérame nunha ocasión cando tomábamos unha caña no restaurante Caney: –“A diferencia entre a mocidade e a vellez é que cando eres novo o corpo é como se non existira, non da ningún sinal de trastorno e dispos del a túa libre vontade. En cambio, cos anos, o corpo non para de menifestarse suscitando malestar. Por exemplo, eu agora mesmo sinto molestias nun pé”.
Herminio declaraba paladinamente, xa no título das súas memorias, que “recordar doe”. A relación do seu ilustre mentor intelectual, Jean-Jacques Rousseau, co seu pasado tampouco foi moi doada. En efecto, Rousseau sinalaba sobre esta cuestión que: “Los dulces recuerdos de mis bellos años, pasados con tanta tranquilidad como inocencia, me han dejado mil gratas impresiones, que me halaga de continuo recordar. Pronto se verá cuán diferentes son los del resto de mi existencia. Recordarlos es renovar su amargura. Lejos de agriar la de mi situación con estos tristes recuerdos los evito cuanto puedo; y a veces lo he logrado hasta el punto de no poder hacerlos revivir cuando me ha convenido. Esta facilidad de olvidar los males es un consuelo que el cielo me ha concedido en medio de los que un día la suerte debía acumular sobre mi. Mi memoria, que únicamente me recuerda los objetos agradables es el feliz contrapeso de mi espantada fantasía, que sólo me hace prever desdichas en el porvenir” .
Porén, como memorialista, Herminio se sitúa nas antípodas de Rousseau. Este declaraba expresamente cales eran as súas pretensións: “El verdadero objeto de mis confesiones es hacer comprender exactamente mi interior en todas las situaciones. He prometido la historia de mi alma; y para escribirla con fidelidad, no necesito otros recuerdos: me basta, como lo he hecho hasta aquí, entrar dentro de mi mismo” . Manifesta con rotundidade que desexa facer unha obra novidosa no seu xénero: confesar de xeito franco e non apoloxético a súa vida, incluíndo non so os seus feitos e avatares senón tamén os seus sentimentos e desexos. Sen omitir erros, limitacións e carencias, desencontros, fobias, desventuras e miserias.
Herminio, en cambio, declaraba algo que doadamente pode constatar que se achegue as súas memorias: –“Eu falo dos demais, das cousas que pasaron, pero de min mesmo apenas falo”.

O meu amigo tiña unha actitude intelectual peculiar. A propia dun humanista, da caste dos que se adoita dicir que “todo o humano lles interesa”. Era dinámico e activo, pero moi pouco inclinado a promover proxectos (seminarios, congresos, etc.); en cambio, sempre estaba dispoñible para prestar a súa colaboración en cantas actividades o invitaban a intervir. Tamén me parecía a min un chisco disperso e un algo preguiceiro: entregábase a ver espectáculos deportivos e películas sen límite nin taxa pola televisión, nomeadamente cando puido dispoñer dunha antena parabólica que aumentou sensiblemente a oferta de programas en diversos idiomas. Se cadra a súa actitude intelectual non difería moito da de Rousseau cando se autodefinía como un preguiceiro activo: “Ni siquiera tenía un sueldo de renta; pero tenía un nombre y conocimientos; era sobrio y me había desprendido de todas las necesidades más dispendiosas, que son las que nos impone la opinión. Además de esto, a pesar de mi natural pereza, era laborioso cuando quería serlo; y mi pereza no era tanto la de un hombre amigo de no hacer nada como la del que quiere ser independiente y le gusta trabajar a su voluntad. Mi profesión de copista de música no era brillante ni lucrativa; pero era segura. El mundo me aplaudía por haber tenido el valor de abrazarla. Podía estar seguro de que no me faltaría trabajo, y trabajando mucho podía ganar lo suficiente para mí. Todavía me quedaban dos mil francos del producto de El adivino y de mis otros escritos que me permitían no vivir con estrechez; y muchas obras que tenía encargadas me prometían poder trabajar a mi gusto, sin cansar a los libreros, sin excederme y aun aprovechando la ociosidad del paseo. Mi servicio, compuesto de tres personas, que todas se ocupaban en algo de utilidad, no era muy costoso. En fin, mis recursos, proporcionados a mis necesidades y deseos, podían ofrecerme razonablemente una vida feliz y duradera en la posición que me había hecho escoger mi inclinación” .
Este texto ilustra ao propio tempo cal era a actitude de Herminio ante as cuestións económicas, nas que me parece que puña unha atención máis ben escasa. Era unha persoa desinteresada, xenerosa e con moi pouca cobiza. Non aspiraba máis que a un campesiño “bon pasar”, era a súa unha actitude en parte horaciana (pero sen afastarse do mundanal ruído para levar unha descansada vida á sombra exemplar –sombra por excelencia, como é sabido- dos parrais), e dende logo moi roussoniana no que toca ao xeito de vivir e afrontar a vida.
Abundando un chisco máis nesta índole de cuestións, temos que Rousseau sentía por veces unha “invencible preguiza” (sic) –que recoñece explícitamente en diversas ocasións- para a tarefa da escritura e para o cultivo das relacións sociais, o que non poucas veces facía por obrigado compromiso, soñando sempre con retirarse ao campo onde tampouco quixera recibir visitas importunas. E tamén pairou sobre o xenebrino nos últimos anos da súa vida a tentación de incorrer no síndrome de Bartleby, teorizado literariamente por Enrique Vila-Matas. En efecto, repetidas veces, en particular no tramo final da súa existencia, tivo a tentación de abandonar a literatura e a filosofía, actividades que tantas críticas, desgustos e persecucións lle carrexaron .
Herminio era ante todo un pedagogo, un profesor vocacional; a investigación non era para el tan prioritaria. Gustáballe máis o traballo docente que implicaba un contacto humano directo e palpexante, para o cal posuía extraordinarias dotes de comunicador. Comentando a cuestión con algúns colegas que argüían que resultaba máis rendible dedicar a maior parte das enerxías á investigación (xa que estaba máis valorada e polo tanto era o máis axeitado para progresar na carreira docente), e soamente unha escasa fracción do tempo á docencia, el aducía que non o vía así, dando implicitamente prioridade a un valor máis xeneroso e nobre: sinalaba, en efecto, que un artigo de investigación o podían ler cinco, seis, vinte persoas; en cambio, nas clases era posible chegar a centos de mozos. Sentíase ben dando clase, e cumpridamente recompensado –dou en supoñer- ó recibir o testemuño de aprecio e estimanza dos estudantes, que nunca se esquecían del. Recordo que nunha ocasión en Cangas, un feixe de amigos constituímos en cooperativa un pequeno restaurante vexetariano e gastrocultural, que denominamos Lume Manso, que tamén realizaba actividades culturais. Cando estabamos a programalas eu mencionei a posibilidade de invitar a Herminio a que dese unha charla. Resultou que unha das socias, Maite, persoa encantadora e moi dinamizadora na vila, aprobou con entusiasmo a suxestión. Fora alumna del e sentía auténtica veneración por aquel profesor; apuntaba esta moza o seguinte: -“Chegaba a clase cargado cun feixe de fotocopias e dicíndolles aos alumnos segundo avanzaba polo corredor da aula: -Traíovos aquí un texto magnífico, xa veredes como vos vai interesar moito…”. –“E, efectivamente –continuaba Maite-, Herminio facía co seu entusiasmo que a historia da educación nos resultara moi interesante”. Ademais tiña a habelencia de combinar o discurso pedagóxico coa anécdota persoal o que contribuía a salpementar o seu labor. Naquela ocasión estaba previsto que compartira a charla, despois dunha cea temprana, con Bernardino Graña, pero todo eran problemas. –“E que eu non ceo”, dicíame Bernardino, e creo recordar que para Herminio tamén representaba un problema conducir o coche de volta para Santiago xa entrada á noite. Logróuse facer ao cabo o acto, e Maite seguiuno con radiante satisfacción. Cando rematou o coloquio, díxome que se sentira encantada de ter escoitado de novo ao seu admirado profesor, e que por certo lle pareceu que conservaba o mesmo encanto de sempre.
A vocación docente, con reberetes de entusiasmo, se cadra un chisco devecido ao cabo, mantívoa Herminio mesmo nos derradeiros anos, namentres que as tarefas de escrita de investigación xa non o atraían tanto. Pódese constatar neste aspecto un curioso paralelismo con Rousseau, quen na última etapa da súa azacaneada existencia abominou da literatura –polos problemas que lle carrexara- e incorreu no xa apuntado síndrome de Bartleby.

Como queira que nos situemos diante das lembranzas dun profesor que oficia de memorialista, non ten nada de particular que se prodiguen as referencias ao mundo escolar. Esta temática constitúe o seu leitmotiv, explícito e confeso. Os responsables desta publicación saberán disimular a inconveniencia de dicir o que a continuación segue nunha revista de historia do ensino, pero me gustaría poñer de manifesto o feito de que o teimudo andar a darlle voltas ao novelo das cuestións educativas que adoitan estaren expresadas nunha xerga tecnodidáctica recoñezo que a min polo regular me cansa; o abuso de tales estilemas semella para min un asunto intelectual estomagante e latoso. Síntome incapaz de apreciar en tal abordaxe o palpexar vizoso da cultura. Agora ben, ao mergullarme nas memorias de Herminio non teño en absoluto esa sensación de chumbo derretido quentándome os miolos. Polo demais, no trato persoal non se producía tal polarización didactista. Teño por impagable beneficio que non fixera tal, pois os que teiman en falar sempre dunha mesma temática adoitan producir en quen os escoitan un fastío invencible. A conversa do meu amigo era extraordinariamente diversa e amena. Realmente era un estupendo conversador.

Non é casual que a temática da docencia revista tanta importancia nas memorias de Herminio. Teño a impresión de que se recrea con certa deleitación na evocación dos seus anos de infancia, na súa condición de discente. Esta paisaxe da escola pola que andou o “escolino” que Herminio foi, ten por veces unha impronta sentimental e un certo recendo bucólico: “En fin, tardes de inverno na escola, coa neve fóra. Pero tardes de abril e maio, dando clase no campo, á sombra dunha vella e inmensa cerdeira. Aquela árbore era unha metáfora da árbore da que falaba Manuel Bartolomé Cossío citando a Rousseau: o mellor lugar para unha escola é a sombra dunha árbore. Porque alí está o aire, alí está a auga e alí está toda a luz...”. E nesta mesma tesitura, aínda engade: “Lavando aquelas maravillosas pìzarras de man na fonte ou afiando o pizarrín nunha pedra de seixo. Momentos únicos en que si era posible evadirse do entorno e a sempre presente presión ambiental (…) e soñar na soedade do campo, á sombra dunha cerdeira, en primavera”.
Porén, neste tipo de cuestións teño para min que Herminio practicaba un rousseaunianismo matizado. Certo é que estaba dotado dunha aguda sensibilidade para apreciar a beleza da paisaxe e recrearse nela. Todo cunha impregnación moi literaria, nomeadamente nos espazos naturais e as xeografías urbanas que ficaran troqueladas polos poetas que el amaba: Machado, Lorca, Uxío Novoneira, etc. No transcorrer das paseatas que fixen con el puiden decatarme de que el reparaba por veces nalgúns paxaros ou árbores que lle parecían senlleiros. Sorprendeume unha ocasión que admirara un dos formidables eucaliptos que medran na Ferradura de Santiago. Poucos galegos son quen de apreciar esta especie que introduciu en Galicia Frei Rosendo Salvado, a mediados do século XIX, por medio dunhas sementes que plantou en Tui, a súa vila natal. Todos son a dicir que esta árbore invade en exceso os montes do país, ao socaire dunhas repoboacións produtivistas manifestamente abusivas. O paradiso sempre foi concibido como un lugar ameno no que impera a biodiversidade, e conseguintemente a variada foresta, e máis o bo clima, por certo. Únicamente recordo ter escoitado a outro Brais Pinto, Méndez Ferrín, dicir que tampouco había que pasarse no repudio dunha árbore de procedencia australiana, despois de todo medicinal e francamente vistosa, e que tampouco pasaba nada porque houbera unhas poucas ciscadas polo país adiante. Cando paso ao carón do fachendoso eucalipto da Ferradura de Santiago sempre me fai pensar en Herminio, que soubo reparar no seu esplendor incomprendido. Esta árbore lanzal que se despereza cara o ceo simboliza para min a Herminio, que por alí debe andar tamén.
Con todo e con isto, coido que Herminio non era tan bucólico e horaciano como Rousseau, que reitera teimudamente nas Confesións o seu ideal de vida campestre. Vexamos unha mostra: “Yo me sentía nacido para la vida retirada del campo y fuera de ella me era imposible vivir dichoso: en Venecia, con la marcha de los negocios públicos, la dignidad de una especie de representación y el orgullo de ambiciosos proyectos; en París, sumergido en el torbellino del gran mundo, la sensualidad de los convites, el brillo de los espectáculos, los humos de la vanagloria, siempre venían a arrancarme suspiros y a avivar mis deseos los bosquecillos, los riachuelos y mis paseos solitarios. Todos los trabajos a que había podido sujetarme, todos los proyectos de ambición que, como medios, habían animado mi celo, no tenían otro objeto que llegar un día a la paz campestre que en ese instante me lisonjeaba haber logrado” .
Nesta orde de cousas, teño noticia de que cando Herminio residía na casa dos pais, en Sixán (cada vegada máis asiduamente, conforme estes foron avellentando) onde sabía apreciar o bo viño albariño e o tinto espadeiro (unha rareza nos nosos días!) que facía o seu pai na adega familiar, non mostraba o menor interese pola xardiñeiría (nada máis distante da afección a herboristear que practicaba Rousseau). Cando o vían lendo ou descansando ao fresco no verán, e o instaban a facer algo, dicíndolle para animalo que así faría exercicio, retrucaba que el xa traballaba dabondo na Universidade, e que o que quería no campo era descansar. Se cadra, pensaba daquela nas fatigas que pasara de mozo desprazándose polas corredoiras pedaleando nunha pesada bicicleta de ferro e carente de marchas.
Agora ben, o meu amigo non era tampouco un urbanita clásico, afeccionado en exclusiva os praceres sociais que brinda a cidade. Aínda que eu nunca souben que fora afeccionado ao sendeirismo –cada quen ten unha visión parcial e incompleta das demais persoas, mesmo das máis achegadas- enterome polo seu fillo David que era moi afeccionado as paseatas, e mesmo un incansable camiñante. Nisto a semellanza con Rousseau é completa, pois o xenebrino paseaba tanto e tan produtivamente que dicía el mesmo que pensaba cos pes. Nas excursións campestres adoitaba levar un caderniño e un lapis para ir anotando as reflexións e ideas que se lle ocorrían para os seus ensaios e os argumentos para as súas novelas. Por veces facía camiñadas cunha programación previa de temas de reflexión, aínda que tamén levaba a cabo algunhas outras cun propósito meramente recreativo.
Rousseau chegou a último tramo da existencia sentindo gran pesar: desencantado da “quimera do amor” e mesmo desengañado da amizade. Sentía que os seus amigos lle fallaron: “Atormentado, combatido por tempestades de todo género, cansado de viajes y persecuciones durante muchos años, sentía vivamente necesidad del reposo de que mis bárbaros enemigos se complacían en privarme; entonces más que nunca deseaba esta amable ociosidad, esta dulce quietud de espíritu y de cuerpo que tanto había codiciado, y a la que limitaba mi corazón su felicidad suprema, vuelto en sí de las quimeras del amor y de la amistad” .
Non foi o caso de Herminio quen se sentiu arroupado ata o remate da súa vida pola familia e polos seus numerosos amigos que moito o apreciamos. –“E curioso, -dicíame- normalmente cada quen anda por aí, cada un ao seu, pero cando acontece un feito grave, como a miña enfermidade, toda a familia se reprega e forma unha piña para protexer o membro afectado”. Sentíase feliz coa súa xente, que nunca lle escatimou o afecto.

En Meiro-Sur-Mer, como denominou Herminio a miña aldea cando veu pola casa e advertiu que dende alí resulta ben doado dexergar o mar.
Verán do 2011.