Montaigne (I)

Como queira que a literatura constitúe a mellor expresión do espírito dos pobos, resulta paladinamente claro que quen máis acaidamente representa a cultura alemana é Goethe, a italiana Dante, a británica Shakespeare e a española Cervantes. En cambio, no que concerne á cultura francesa, os candidatos son varios: Molière, Montaigne, Voltaire, Rousseau, Víctor Hugo... (Sartre, xa non, pois a súa figura quedou moi devaluada nos últimos lustros). A elección depende en boa medida de como afronten as obras respectivas o paso do tempo. Caben poucas dúbidas de que no século XX, os Essais de Montaigne aparecen como a obra de creación cimeira. O premio Nóbel André Gide opinaba que Montaigne era o escritor francés que se podería propoñer como faro da cultura europea, a carón de Goethe. Un momento culminante na exaltación de Montaigne veu dado pola resolución de François Miterrand, que acababa de ser elixido presidente da República Francesa, en 1981, de facerse retratar na fotografía oficial, tomada na biblioteca do pazo do Eliseo, sostendo Os Ensaios na man. Durante catorce anos, a partir de entón, a obra figurou en todos os concellos e nas embaixadas de Francia en todo o mundo. Miterrand elixiu a Montaigne para darlles aos franceses unha imaxe de seu como home de cultura e humanista, e para achegar a todo o mundo a imaxe dunha Francia apaixonada pola liberdade, a tolerancia e creadora dos dereitos do home. Mais, a devoción polo humanista francés do século XVI non se limitou ao seu país natal. Non se pode obviar o feito de que existe unha ampla minoría de lectores esixentes en toda Europa, dotados dun criterio moi selecto, que segue a inclinarse a prol de Montaigne. As últimas obras que centraron a atención de Tolstoi antes de morrer foron os Essais de Montaigne, e os Pensées de Pascal, segundo refire Vargas Llosa. De engádega, tras o afundimento do nazismo, no campo de prisioneiros no que foi internado o soldado mozo Günter Grass -conta el mesmo nas súas memorias, que titulou Pelando a cebola-, cociñaba ortigas e cogomelos para completar a súa mesquiña alimentación, pois o plan Morgenthau limitáballes moito a ración facéndolles pasar fame. Pero aínda peor era a situación nos campos de prisioneiros alemáns rexentados polos rusos. O escritor alemán compartía a comida cun cabo, que achegaba o sal. Desde entón gustáballe cociñar para invitados. Tamén imaxinarios e históricos, como Montaigne, con quen lle pracía cultivar a arte da conversación. Eran verdadeiramente moi curiosos estes banquetes con personaxes da antigüidade aos que admiraba e gustaba, por conseguinte, convidar á súa mesa para departir con eles tanto sobre asuntos filosóficos como gastronómicos, e neste sentido, como é ben sabido, co señor Montaigne resulta máis factible que case con ningún outro charlar sobre o divino e o humano. Membros desta conferiría foron Josep Pla, na cultura catalá, e Álvaro Cunqueiro, na galega, quen partillou a admiración que sentiu polo escritor galo coa que profesaba por un ilustre dramaturgo inglés, coetáneo do primeiro, de quen dicía que a Shakespeare ía, cando non era que de Shakespeare viña.

(Publicado en Galicia Hoxe, 08/10/2010)

Viño Branco e Gusto Popular

O viño de Ribadavia coñeceu un grande prestixio no século XVI. Nesta época, a produción de viño tinto e branco repartíase, pouco máis ou menos, por metade, quizais cun lixeiro predominio do vermello. Por poñer un caso, o mosteiro de San Clodio de Ribadavia recibía 553 moios de viño tinto, e 355 de branco. No corazón do Ribeiro predominaban as cepas de branco, en tanto que na periferia, nomeadamente na "tierra subida a la montaña", era máis abondoso o tinto. Foi o viño branco quen conquistou a celebridade do viño do país do Avia, e por tal motivo tiña unha cotización netamente superior ao tinto: así, a finais do século XVI, en Sadornín (Cenlle) o viño novo branco valía 16 reais e medio o moio, en tanto que o tinto cotizábase a 11 reais. En contraste coa preferencia que adoitaban mostrar as elites e os consumidores estranxeiros, o gusto local, o dos labregos de Galicia, decantábase con claridade polo viño tinto. Así, poño por caso, as coplas e paremias populares adoitan referirse sobre todo ó Ribeiro tinto, moito máis que ó branco. Nunha destas coplas, por vía de exemplo, o cantor amosa ter claro o seu gosto: Sabedes que a miña gorxa / non a fixo un carpinteiro;/ dádeme pra que vos cante / sangue roxo do Ribeiro. E isto continuou a ser así ata hai uns corenta anos, cando mudaron as preferencias do padal. Convén lembrar que cando se descubriron minas de ouro en California se desencadeou unha febre que levou a moitos aventureiros e desprazarse ata alí na procura dun enriquecemento rápido, como reflectiu Chaplin na divertida película A quimera do ouro. Porén, ao cabo, isto non foi tan decisivo para o logro da prosperidade económica como a produción de froita que a privilexiada rexión norteamericana exportou a todo o mundo. Por parte, do mesmo xeito que o vento pode chegar a ser o petróleo de Galicia (mercé á enerxía eólica) o viño branco do Ribeiro, puido supoñer noutrora unha enxurrada de ouro para o país, se o río Miño fose navegable, e os nosos emprendedores de entón algo máis espilidos. Dende logo, isto puido ter un valor superior ao do ouro que os romanos arrincaron das Medulas, na antiga Gallaecia. Nada impide que o bucle da utopía, fallida nunha volta, poida tornarse efectiva e frutificar noutra. Os brancos actuais, nomeadamente os albariños, que atravesan por unha idade de ouro están chamados a converterse hoxe en día nunha grande fonte de riqueza: nun verdadeiro tesouro para Galicia. Os colleiteiros fan figura de rei Midas, transformando un excelente viño branco, universalmente apreciado: fan dun froito da terra auténtico ouro líquido.

Agora é preciso promover máis, e de mellor xeito, o consumo do viño na propia Galicia. E un dos xeitos de facelo é implementando as rutas do viño, que teñen moito que mellorar. E preciso fomentar o enoturismo, promocionando unha oferta que combine as rutas polas adegas, cos restaurantes que ofrezan a gastronomía local, os balnearios termais e spas, as casas rurais e o patrimonio tanto material como inmaterial. Pero é mester un enfoque que estruture e artelle ben todos estes factores. Moito por facer, pero tamén moito que gañar...

(Publicado en Galicia Hoxe, 28/09/2010)

Servir Era o Pan do Demo (2). Xa Gaña o Pan que Come!

Convén lembrar que Valle-Inclán ofrece en ‘Flor de Santidad’, unha das máis brillantes descricións da situación dos criados de servir ofrécea en especial nunha escena na que alude a un “mercado de sirvientes” que se celebraba na vila. Por alí deambulaban fidalgos, cabalgando sobre rocíns enxaezados con sillas xinetas; pasaban vellos labradores fardados con relucentes capas de pano sedán que arrastraban polo chan, e que se cruzaban con muiñeiros esbrancuxados de fariña e tamén con tratantes que ostentaban botóns de prata no calzón de pana; e non faltaban tampouco cregos de aldea portando debaixo do brazo grandes paraugas, de cor bermella algúns deles. Os que andaban a procura de criado detíñanse a interrogar ós candidatos. Cumpríalles dar cos que foran honrados e traballadores.

O interrogatorio a que sometían aos aspirantes a criados xiraba arredor do lugar do que procedían, a idade que tiñan, as cousas que sabían facer e os amos aos que serviran antes. Pero a pregunta conspicua se refería á paga; e ao candidato convíñalle mostrarse prudente, se quería ter algunha posibilidade de resultar escollido. Vexamos dous casos tomados de ‘Flor de Santidad’: A un rapaz pregúntanlle canto pensaba gañar, e tivo a ben retrucar: -“Eso será aquello que tenga voluntad de darme. Hasta agora solamente serví por los bocados”. A outro aspirante -un mozo que tivera dous amos na vila-, preguntábanlle cánta era a soldada lle pagaban. Á cautela na resposta súmase neste caso a prudencia do contratante. Vexase se non, como recrea Valle-Inclán o diálogo entablado entre dous auténtitcos raposos:

-“¿Cuánto ganabas?

-Según. ¿Cuánto acostumbra de dar?

-Agora yo también te digo, según.

-Y dice bien. Conforme el servicio del criado, conforme ha de corresponder el amo. No es alabanza, pero si nos arreglamos, paréceme no quedará quejosos”.

-Campaba asimesmo por alí un cego, vestido cun rotoso capote de soldado, que andaba a procura dun criado porque o que tivera abríranlle a testa na romería de San Amaro e estaba que loqueaba. O rapaz aspirante ía da man da súa avoa e tremaba como un año acobardado e manso diante daquel home hosco. A man amarelenta e pedichona do cego apalpaba as costas do neno e descendía polas pernas, para cerciorarse que era de boa índole a constitución física do neno. E, moi logo, pregúntalle:

-“¿Te cansarás de caminar con las alforjas?

-No señor; estoy hecho a eso.

-Para llenarlas hay que correr muchas puertas. ¿Tú conoces bien los caminos de las aldeas?

-Donde no conozca, pregunto.

-En las romerías, cuando yo echo una copla, tú tienes que responderme con otra. ¿Sabrás?

-En deprendiendo, sí, señor”.

Este diálogo compendia todo un tratado acerca do oficio de lazarillo. Cando ambos emprenden o camiño na procura da caridade dunha casa reitoral cercana, a avoa, ollándoos afastárense, salaia, enxauga unha bágoa e comenta: -“¡Malpocado, nueve años y gana el pan que come!... ¡Alabado sea Dios!....” Esta era a exclamación de satisfación e alivio que pronunciaban antano os pais campesiños na hora en que conseguían ter, ao cabo, unha boca menos que manter: Xa gaña o pan que come!

(Publicado en Galicia Hoxe, 01/10/2010)

Viño e Peregrinacións

As viñas se adaptan ben ós terreos pobres pero isto non impedíu que na Idade Media se plantasen tamén en vales moi ricos. Era moi habitual cultivar o viñedo nos arredores dos núcleos de poboación que dispuñan así con facilidade do viño que necesitaban para o seu consumo. A maior parte das urbes estaban rodeadas no medievo de verdadeiros arrabaldos vitícolas. As leiras, por veces moi pequenas, non pertencían unicamente aos campesiños, senón tamén a artesáns, comerciantes e empregados do concello. Posuír unha viña, por pequena que fora, outorgaba unha consideración social distinguida. A elaboración de viño estaba considerada como unha actividade nobre que, por ende, deviña lucrativa para todos cantos obtiñan unha produción que sobordaba o seu consumo, de xeito que podían despachar directamente o seu viño abrindo taberna provisoria durante un certo tempo.

Os señores, tantos leigos como eclesiásticos (nomeadamente, capítulos das catedrais e mosteiros), dispuñan por veces duns privilexios que adoitaban irritar notablemente aos viticultores pecheiros, o que de cando en cando provocaba algunhas protestas. Tratábase da prioridade no aprovisionamento, cando tiñan precisión de adquirir viño, ou ben na venda cando necesitaban dar saída a súa colleita.

Os mosteiros emprazados en localidades montañosas ou ben en comarcas onde os viñedos resultaban escasos, adoitaron facer o posible por dispoñer de viñedos en rexións vitícolas –de preferencia, naquelas nas que a calidade do viño era maior-, sen reparar en que estiveran relativamente distantes para os medios de transporte dispoñibles antano. Temos, deste xeito, constancia de que, no ano 1227, o mosteiro de Meira se beneficiou dunha doazón de 40 aranzadas de viñas plantadas na rexión de Toro. E, como é ben coñecido, os eclesiásticos de Santiago de Compostela adquiriron viñedos cultivados no Ribeiro de Avia e tamén en Ourense. Agora ben, a fórmula máis sinxela foi a de mercar o viño de boa calidade, a medida que no transcorrer do medievo se foi desenvolvendo un activo comercio entre as rexións produtoras e as consumidoras que tiñan escasos viñedos, ou carecían por completo deles.

Santiago foi un gran centro de consumo de viño. Nesta cidade levítica os eclesiásticos eran moi numerosos, e para eles dito produto resultaba preceptivo. Pero ademais, os peregrinos que chegaban a cidade santa tiñan que dispor dun mosto competente co que celebrar o bo éxito da súa viaxe e, por suposto, reparar as forzas e encher os cabazos, antes de retornar ós seus lugares de procedencia.

Os viños galegos exportábanse no século XV cara os portos situados no Cantábrico e tamén no litoral de varios países europeos. A peregrinación a Santiago potenciou este comercio de exportación. De feito, o viño galego constituía en moitas ocasións o cargamento de retorno que levaban os barcos ingleses que transportaban peregrinos a Santiago. No ano 1428, por caso, varios navíos zarparon da Coruña portando cargamentos de viño, primordialmente do Ribeiro, que oscilaban entre 60 e 230 toneis de viño, e transportaban tamén continxentes de peregrinos que xa tiveran ocasión de darlle o abrazo ao Apóstolo.

(Publicado en Galicia Hoxe, 17/09/2010)

Vendimas, Cantigas e Troulas

Na comarca do Ribeiro, no primeiro terzo do século XX -segundo a evocación de Otero Pedrayo en A Lagarada-, sentíase "polo aire o balbordo das vendimas que enchen o val". Percibíase unha grande animación, como revelan estes versos de Eladio Rodríguez: "Arde en bulla o Ribeiro; / ferven os eidos todos á cachón / n"un rebumbiar trunfante i-algueireiro; / énchese o val enteiro / de alegre animación". Reinaba, en efecto, unha ilusionada inquedanza e unha inconfundible atmosfera de ledicia envolvía os campos pintados coa verde dozura dos viñedos.

O farmacéutico Buenaventura Castellet, no seu tratado de Enología española, salientaba, deste xeito: "(...) la animación y alegría generales que se manifiestan en los distritos vitivinícolas cuando la recolección de las uvas". Acadaban primacía na vendima os sentimentos expansivos, de ledicia e xúbilo; os aturuxos, as súas manifestacións máis impetuosas, desatábanse ás veces: "Estoupan os viñedos / en risas e aturuxos á montós, / porque os vindimadores andan ledos, / pensando nos enredos / das súas diversiós".

En Barbantes, ó rematar a recollida da uva, botaban os vendimadores un aturuxo atronador que se escoitaba na parroquia veciña; berro no que se entreveraban a ledicia coa runfadela que producía o feito de ter dado cabo á laboura... antes que os outros, pois convén precisar que se adoitaba establecer competencia coa aldea veciña ou a parroquia próxima: tratábase de ver quen remataba máis axiña a tarefa e lograba poñer a salvo o seu mosto.

A realización de cantos e danzas era algo inherente á cultura laboral tradicional. Emilia Pardo Bazán constataba que: "al júbilo de los vendimiadores respondía como un eco el de los huéspedes, venidos para la ocasión a la casa señorial". Eran sobre todo os mozos os que se amosaban solitamente máis xubilosos, como o testemuñan uns versos de Eladio Rodríguez: "Pol-as viñas adiante, / soltos en barralleira libertá, / corren formando xolda baduante / os cantos da troulante / e baril mocedá". Outra cousa non se podía admitir. Otero Pedrayo mostra nunha das súas obras como o coro das vendimadoras se laiaba diante do "señor amo" da escasa xovialidade dos mozos; dicíanlle que os bacelos renderan ben, "Mais pra outro ano, se Dios quer, tennos que mandar mozos máis algareiros. O que é ten us fillos máis tristes có cantar do abade nos responsorios". As rapazas cantaban e pedían que os mozos cantaran con elas. Pero convén facer unha salvidade en relación co canto feminino nas vendimas, pois non todo era espontaneidade. Hai que lembrar que nalgúns casos os patróns facían cantar ás xornaleiras mentres vendimaban para que non puidesen comer demasiadas uvas.

A ledicia era moita, pero o rigor no desenvolvemento da vendima non era infortunadamente tanto. El Avia, semanario de Ribadavia, sinalaba en 1887 que as vendimas se facían defectuosamente, por mor da "estúpida avaricia". Constataba a despreocupación por facela ben para conseguir un viño do calidade, e censuraba que por veces se aproveitaran os acios aínda verdes e apodrecidos.

(Publicado en Galicia Hoxe, 10/09/2010)

Servir era o pan do demo

A historia tamén se escribe en minúsculas. Unha das mellores descricións da situación dos criados de servir ofrécea Valle-Inclán en Flor de Santidad, nomeadamente nunha escena na que alude a un “mercado de sirvientes” que se celebraba na vila. Coas luces do mencer, nun ambiente de friaxe, unha vella co mantelo botado por riba da cabeza, e encorvada probablemente por ter levado pesos na cabeza durante moitos anos, camiñaba por un sendeiro levando da man a un neto pequeno, de nove anos, que ía chorando baixiño. A muller íao instruíndo para o desempeño do oficio: -“Agora que comienzas a ganarlo has de ser humildoso, que es ley de Dios”. Recordáballe tamén que tiña que rezar por todo aquel que lle fixera ben e pola alma dos difuntos. E non esquecía tampouco as recomendacións prácticas: -“Para caminar por las veredas has de descalzarte los zuecos”, para que así lle durasen máis; e para cando encontrase amo ao que servir: -“En la feria de San Gundián, si logras reunir para ello, has de comprarte una capa de juncos, que las lluvias son muchas”. Na soedade do camiño, o neno choraba mainamente e tremaba coa friaxe, pois ía vestido cuns farrapos que apenas resgardaban o seu corpiño, e a todo dicía que sí, nunha salmodia que semellaba un voto de humildade, de resignación e de pobreza feito ao comezar a vida laboral.

Andando por aquel vello camiño de sementeiras e vendimas, toparon cun Señor Arcipreste, montado nunha égoa de andadura mansa e doutoral, e saudárono cun –“¡Santos e bos días nos dea Deus!”. O abade pregúntalles se ían para a feira, e a vella respóndelle que os pobres non teñen cousa ningunha que facer nunha feira. Se ían para a vila era porque andaban a procura dun amo para o rapaz. O clérigo inquire daquela polo que máis lle importaba: –“¿Sabe la doctrina?”, ao que a muller retruca: -“Sabe, sí, señor. La pobreza no quita el ser cristiano”. Por aquela beira andaba tamén unha moza na procura de servir. A vella apercíbea de que os amos non se encontran polos camiños, “Así tópanse solamente moras en los zarzales”, polo que debía ir con ela para o mercado de serventes que había na vila, onde podería encontrar amo, “aun cuando solamente sea por el yantar”. A rapaza retruca que tan só polo xantar servira ela na venta onde traballara. O Arcipreste bótalles a súa bendición e antes de afastarse avivecendo o paso da cabalgadura dirixe unha recomendación á rapaza: -¡Válate Dios! Pues hay que sacarse de correr por los caminos”. Ao chegar á vila, os tres se instalan a beira dun pazo, coidando de gardar a compostura, na compaña de mozas saudosas das casas que deixaran na montaña e rapaces homildosos coa “guedeja trasquilada sobre la frente como los siervos antiguos”, probablemente por mor do drástico corte de pelo que adoitaban facer moitas nais, consistente en poñerlles os fillos unha cunca na cabeza e cortar polo sano todo o pelo que rebordara. Polo medio da rúa, un cego de monteira parda e picarescos dicires batía as lousas co cueto ferrado do seu pau, e deixaba ver pola abertura da alforxa as loiras espigas de millo que recollera de esmola ao seu paso polas aldeas.

(Publicado en Galicia Hoxe, 03/09/2010)

Valle-Inclán e o Viño

Valle-Inclán foi un criador extraordinariamente orixinal, moi distante do realismo costumista. Foi un renovador da literatura ao que é posible adscribir á corrente estética do Modernismo. Tamén, unha boa parte da súa obra se enmarca no expresionismo de cuño europeo, moi en auxe en ‘mitteleuropa’ nas décadas de 1920 e 1930. Kafka forma parte desta mesma tendencia. A deformación grotesca da realidade que efectúa Valle-Inclán nos seus esperpentos, persegue no fondo alumear a súa significación máis fonda. O esperpento é unha estética complexa e moi seria, a anos luz das astracanadas de Muñoz Seca. O “mellor artista que pareu Galicia”, como deixoi dito Castelao, preocupouse de teorizar a súa estética literaria en ‘Luces de Bohemia’ e tamén en ‘La lámpara maravillosa’. Outra ilustre escritora galega, Emilia Pardo Bazán, explicitou tamén as súas inquedanzas estéticas –marcada polo naturalismo- en ‘La cuestión palpitante’. Son dúas achegas sobranceiras dos galegos nun ámbito cultural como o español no que son moi escasas as reflexións intelectuais de alcance.

Agora ben, a pesares de que o escritor de Vilanova non se interesou polo costumismo, a realidade social, tanto de Galicia como doutras partes de España, e de México asimesmo, transparece inquivocamente na súa obra.

Xa Pérez de Ayala ten subliñado a visión “teatral” que reviste a literatura de Valle-Inclán, mesmo nas novelas. Con dita expresión quería significar a capacidade abraiante que tiña para evocar vividamente escenas sociais, tanto populares, como mesocráticas ou cortesás. As súas descripcións, os cadros de época que perfila –case poderíamos dicir que “pinta” coas súas palabras, tan ricas e precisas, posto que foi un verdadeiro ourive do idioma- teñen un valor inestimable para historiadores, no empeño de recrear a vida cotiá doutros tempos.

No que concirne ao terreo do alimentación, e do viño máis concretamente, as mencións son moitas, pero rara vez se detén a narrar polo miudo as bebedelas e pitanzas. Neste eido, é máis expresiva Emilia Pardo Bazán, quen por algo consagrou dous libros ás receitas gastronómicas.

Polo demais, existen testemuños que parecen probar que Valle-Inclán era austero comendo e bebendo. Practicaba mesmo o xaxún, de cando en cando. Abusaba en cambio do café e do tabaco. Pero abstemio non era de ningún xeito. E en moitos pasaxes da súa obra literaria reflicte os diferentes xeitos nos que se facía uso do viño, servindo para acompañar os momentos de gozo dos seus personaxes – cando pasa, por exemplo, de man en man a bota carreteira- e tamén para aliviar as penas ou darse azos, como en efecto facían –e seguen a facer- as persoas de carne e óso. E, por veces, en tales descripcións escancia destellos de humor –do que, por certo, tampouco carecía Kafka, a pesares da súa reputación de sombrío- que fan aínda máis amena a lectura das súas obras. Deste xeito, en ‘La marquesa Rosalinda’, escrebe o seguinte verso: “El amor casero no mata, / es como un vino cordial. / El amor a salto de mata / Es el [que sienta] fatal”. Pois, xa saben.

(Publicado en Galicia Hoxe, 27/08/2010)