lunes, 27 de junio de 2011

AMORES DE ANTANO

Conforme aos usos amorosos de antano, a moza que mantiña unha relación estreita, e con máis razón se dera palabra de casamento, tiña que “gardar ausencias”. Pero se non chegara a ese nivel de compromiso, se o mozo non gozaba aínda do estatus de pretendente oficial (no caso de que non se comprometera dando “palabra de casar”, ou ben fixera a pedida), e se ausentaba de xeito prolongado unha moza podía andar con algún outro rapaz. Podía ter novo acompañante, mesmo a pesares de que o pretendente que se ausentara lle fixera algún regaliño menor, como unha pulseira. Pero isto había quen o tomaba a mal: unh rapaza que estaba no cine cun mozo que a invitara xunto cunha amiga, preguntoulle quén lle regalara a pulseira que levaba. Ó responderlle que fora o seu mozo, enfadouse e marchou da función deixándoas plantadas ás dúas. Por veces, temerosos de que a noiva non agardara por eles, algúns rapaces proferían ó marchar graves ameazas, como testemuña esta cantiga: “Téñome de ir á Habana / coas intenciós de volver; / se é que te encontro casada / o sangue che hei de beber”.
Alfredo Conde lembra que na súa mocidade era algo habitual gardar as ausenzas; e habíaos moi mirados na observancia desta cuestión. Tamén detalla en que consistía tal conduta: “Consistía a tal garda en se abster non xa de conxunda con femia pracenteira, que diría o alcipreste de Hita, senón mesmo de se relacionar con calquer outra moza que polo teu redor rondase”.
Lamas Carvajal xa indicaba no ‘Catecismo do Labrego’ que se tiña por pecadores “aos que dando palabra de casamento non fan máis que as obras”. O miolo do asunto residía en que as mozas adoitaban acceder a ter relacións sexuais cos seus noivos cando estes se comprometían con elas, dándolles palabra de matrimonio. E a palabra dada era algo moi serio na sociedade campesiña. Todos e todas, tanto os que gastaban “calzón e monteira” como as que vestían dengue e muradana”, habían de aterse polo tanto á observancia do mandamento do respecto a palabra dada e gardar, chegado o caso, as pertinentes ausenzas. O incumprimento deste compromiso tíñase por ofensa grave.
Fernández Pintos recorda nas súas memorias a un amigo que cando lle tocou de ir facer a mili en África colleuno polo brazo e faloulle baixiño. Resultaba que tiña amores cunha moza coa que pensaba casar a volta do servizo, xa que ámbolos dous se deran palabra de casamento. “Eu tiña que botar un ollo, sen que ela notase que era vixiada. Mais, se chegaba aos meus oídos algo que puidese “zarrapicar” o bo nome do meu amigo, escribiríalle rapidamente”. Neste caso, a moza non foi fiel a palabra dada. Cando aínda non transcorriran seis meses declaróuselle o fillo dun panadeiro e casou con el. Pintos tivo que informar ao seu compañeiro do percance e este tomouno tan a mal que se puxo doente.
Nas últimas décadas o protocolo amoroso fíxose máis pragmático e expeditivo. E a palabra lévaa o vento. Con razón hai quen observa con rexouba que cando os membros dunha parella residen en cidades distintas viven con moita tranquilidade... ¡os catro!
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 24/06/2011)

sábado, 18 de junio de 2011

Nenos Larpeiros

Antano, a preocupación polos nenos non era tanta, pois eran abondosos (as familias adoitaban ter un promedio de catro fillos) e a sensibilidade dos pais respecto deles era distinta. Con todo, facíase algún esforzo para asegurar a supervivencia dos nenos, manténdoos da mellor maneira posible. Entendíase que había que protexelos tamén espiritualmente, e dun xeito máis acentuado pois sabíase que eran máis vulnerables aos maleficios. O sal, combinado co allo, funcionaba como un talismán para protexer ós nenos fronte as bruxas, para que non quedasen entangarañados, por exemplo.
No medio rural, non existía propiamente unha alimentación infantil. Deste xeito, a alimentación dos cativos era basicamente a mesma que a dos adultos, mesmo xa nos primeiros anos da vida, pero lixeiramente adaptada e con algunhas particularidades. Os nenos pertencentes a familias modestas destetábanse con papas de millo, en tanto que nas clases acomodadas do medio rural as papas eran de sémola, de fariña lacteada e de ‘maicena’.
En numerosas ocasións, en vez de papas de millo normais, os nenos pequenos tomaban papas de óleo, que se facían coa primeira fariña que saía da roda do muíño, que era a máis fina, disolvéndoa en leite. Para os nenos máis pequechos rebaixábase cunha pouca auga. Por parte, os pais máis prudentes eran conscientes de que non lles debían botar sal ás papillas, pois pensaban que non lles conviña antes dos seis anos. Pilar Comín recomendaba na ‘Enciclopedia de el hogar feliz’ (1962) que para conseguir unha boa alimentación dos bebés de poucos meses conviña botar nas papillas lacteadas dúas culleradiñas de azucre.
A maior abundamento, antes de que rematara de madurar o maínzo xa os nenos tiñan a posibilidade de gozar dalgunhas mazarocas. En efecto, permitíaselle aos cativos cortar algunhas tenras espigas de millo, que posuían un gusto doce, para comelas asadas. Refire Xosé Alvilares no seu ‘Memorial de agravios’ que na aldea de Axulfe, en terras de Chantada, no tempo da República, había unha escola recen creada e “mentres esperabamos nunha cabana cerca do pobo –a ‘chousa del Cornello’- a chegada da mestra, un rapazote asaba espigas de millo moi tenras aínda”. Nos anos corenta, a saída das clases do Instituto masculino de Compostela, que estaba situado na Praza de Mazarelos, nun antigo edificio de pedra que pertencera aos xesuítas, algúns rapaces dirixíanse cara algunha das numerosas leiras que había polo Monte da Condesa, co propósito de apañar tres ou catro patacas: “Alí mesmo, entre pedras e plantándolle lume a catro garabullos, asabámolas. Sabíannos a gloria. Outras tardes, co mesmo método, asabamos mazarocas de millo serodio”.
Nos postos ambulantes ou fixos que vendían lambetadas e outras cousas, os nenos mercaban erbellacas, ás que os vendedores de afóra chamaban algarrobas. Así o recordaba o doutor Pintos: “Inda que a Intendencia traía tales froitos para os cabalos, tamén se vendían nas rúas. A min gustábame mordelas e chuchar nelas. Doces, cunhas sementes que semellaban pelouros, podíanse mastigar durante un bo anaco. Gustábanme máis que un caramelo”.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 17/06/2011)

sábado, 11 de junio de 2011

A MILI PARA BEN E PARA MAL

O servizo militar adoitaba ser un motivo de conflicto. As "quintas" era un tema de grave preocupación social nun tempo marcado por guerras coloniais no que facer o servizo supuña en moitos casos perder a vida na guerra. Incrementaba ademais o enconamento entre as clases sociais xa que os ricos podían substraerse o servizo pagándolle a un substituto. Esta problemática proía na conciencia popular, do que da conta esta cantiga: “Vamos indo, vamos indo / par’ó servicio d’ó Rey; / os ricos, quedan n-a terra, / eu como son probe, irei”.
A opinión de esquerdas tildaba moitas veces o servizo militar como "imposto de sangue" que gravaba discriminatoriamente ás clases populares. Pola contra, nos medios dereitistas púñase a énfase nunha consideración deferente para cos mozos de boa familia, aos que non había que infrixir un sufrimento innecesario. En efecto, o Conde de Romanones fíxose eco, en ‘El ejército y la política’ (1921), do argumento dos partidarios da redención “a metálico”: aducían que os fillos das clases acomodadas non podían estar cos quintos procedentes dos sectores populares nos cuarteis ordinarios, onde as condicións hixiénicas eran francamente deficientes, tiñan que compartir leito, etc. Os mozos do común non tiñan problema para aturaren isto, ao estaren moi afeitos as condicións de vida penosas, pero en cambio os señoritos sufrirían moito máis, ao non estaren acostumados a tales penalidades.
Entre os pobres que non podían redimirse, non eran poucos os que fuxían a América. Pero no sistema de sorteo vixente o feito de que algúns marcharan implicaba que os que quedaban tiñan inevitablemente máis probabilidades de que lles tocase a eles "ir o servizo". Deste xeito, entre as familias das aldeas existía unha vixiancia recíproca e unha atmosfera de receo e desconfianza que deterioraba a convivencia veciñal. E ás veces, mesmo se recurría a delación do mozo que preparaba unha fuga.
Por outra banda, constitúe un feito ben coñecido que o servizo militar tivo un beneficio indirecto para os reclutas analfabetos ou escasamente escolarizados, que melloraron as súas habilidades en lectoescritura no cuartel. Pero é menos sabido que tamén a mili promocionou as capacidades musicais dos quintos que xa tiñan algunha instrucción ao respeito. Aínda nos anos anos cincuenta había no medio rural agrupacións musicais cuxos compoñentes eran labregos que ensaiaban pola noite, despois da realizaren as faenas do campo. Cando tiñan que realizar o servicio militar preguntábaselles aos reclutas se tiñan algún oficio ou ben aptitude e afeición á música, e isto verificábase. Deste xeito, ofrecíaselles aos mozos que sabían tocar algo a oportunidade de poñer en práctica os seus rudimentarios coñecementos e ademais dábaselles certa instrución musical, de tal xeito que no transcurso da mili todos conseguían unha melloría notable das súas competencias musicais. En cada banda popular de música había sempre varios intérpretes que obtiveran a súa formación durante o servicio militar e grazas a eles íanse formando os novos membros debutantes.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 10/06/2011)

domingo, 5 de junio de 2011

UN GHATO É UN BICHO

Pódese conxecturar que un risco do carácter do paisano galego, cando a cultura campesiña experimentaba a súa época de plenitude, fora a concepción da virilidade asociada á valentía, á coraxe. Un home enteiro non podía expresar temor e menos aínda parecer medorento. E tampouco engurrarse nun desafío, aínda que afrontalo resultara manifestamente imprudente, arriscado, ou mesmo gravemente prexudicial para os seus propios intereses. Refire un caso Santiago Nogueira, nas súas memorias. Aconteceu que houbo un construtor, que ao mesmo tempo era edil da corporación municipal, que tiña sona en toda a circunscrición de ter un carácter prepotente e un obrar de home provocador e proclive ás liortas. Este suxeito construíu un chalé ao que se accedía por un camiño público, que reformou aumentando desproporcionadamente o peralte nunha determinada curva na que se ubicaba o domicilio da familia Carreira. Esta actuación provocou a acumulación excesiva da auga da choiva, que entraba na casa dos Carreira, asolagando a planta baixa e mailos cortellos. Deste xeito, cando o vello Carreira e o construtor se atoparon na taberna de Dombodán foi inevitable que mantiveran unha forte discusión, co cal a tensión que xa había entre eles non fixo máis que medrar. Daquela, o construtor ameazou de morte ao vello e mesmo chegou a arrimarlle un coitelo á barriga. O sangue non chegou ao río, mais cando pouco tempo despois, Agapito, o fillo do Carreira, torno a casa co gando que estivera apacentando, ao ver o estropicio que fixeran as augas, botou man á escopeta que gardaba no sobrado e, cando pasou o construtor polo camiño, encirrado polo pai, pegoulle dos tiros e deixouno alí morto. No xuízo contra ambos os inculpados, o avogado pretendeu invocar como atenuante, o medo, senón insuperable, polo menos notable, para explicar a conduta dos homicidas. Con tal propósito incitou ao vello Carreira neste senso, preguntándolle: -“A ver, explíquele al Tribunal lo que pasó con el que luego fue vícitma, en la taberna de Dombodán”. O vello Carreira lanzouse a referir os feitos con ardentía: “-Insultoume, púxome contra a barriga un coitelo e díxome: -Heiche queimar os collóns con bencina!”. O avogado viu entón chegada a ocasión propicia para encirralo a que alegara a xustificación do medo, e así foi como llo suxeriu: -“Y claro, usted tuvo miedo en aquel momento y después”. Pero o vello Carreira, en vez de aproveitar a ocasión para atenuar a súa responsabilidade, botou o peito para adiante, os brazos para atrás, e declarou: -“¿Quen, eu?”-Díxenlle-: -“Pois aquí me tes, que no me aguantas nin media hostia!”. O avogado quedou abraiado vendo como a xustificación, senón coartada, do medo como eximente, o polo menos como mediana explicación, quedaba esvaecida. E claro, a sentenza foi durísima. O paisano non era parvo e tiña que saber que o seu xesto podíalle custar caro. Pero era un home enteiro, e non podía quedar deshonrado na súa autoesixencia de comportarse en calquera circunstancia como un varón rexo. Xa se sabe que un home é un home e un ghato un bicho.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 02/06/2011))

O CAFÉ DERBY E VALLE-INCLÁN

O DERBY foi o paradigma do espazo burgués requintado e a expresión lograda da elegancia mundana capaz de satisfacer cumpridamente as esixencias de distinción e finura da clientela máis exquisita, integrada por artistas e dandis. E tamén da máis rexoubeadora: os seus grandes ventanais, estratexicamente situados en dobre vertente, que dun lado se abrían á Praza de Galicia e do outro á rúa das Orfas, ofrecían un ángulo de visión excelente, polo que constituían o lugar perfecto para mostrarse e ver pasar o trasfegar da xente. Ademais, na parte superior das xanelas campaban artísticos vitrais enchumbados. Causa verdadeiramente admiración constatar o celo co que o propietario coidou ata os detalles máis nimios do local. O zócalo era de madeira de caoba traída de Cuba. Na decoración interior colaboraron distinguidos artistas da cidade. Camilo Díaz Valiño foi o encargado de engalanar con pinturas murais e algúns tapices determinadas franxas das paredes do local. Fixéronse instalar un orixinais colgadoiros metálicos de niquelada aparencia, deseñados polo inventor do futbolín, Ale- xandre Finisterre. Había unha ampla e impoñente barra, revestida con lousas de mármore italiano. Semellaron así mesmo moi innovadoras no deseño as fermosas mesas italianas repartidas polo establecemento. Por certo que o Derby foi pioneiro en poñer manteis enriba das súas elegantes mesas. Amén de todo o anterior, este café foi un dos primeiros santiagueses nos que se puido escoitar o futurista son do vapor a presión saído das primeiras cafeteiras expres, que representaron un salto cualitativo na historia da degustación da infusión do grao de café moído que logrou desbancar a paixón hispana pola bebida de chocolate.
Valle-Inclán acabou por preferir o Derby, pero antes diso era ao Café Español ao que acudía diariamente, e así gustou de facer durante unha etapa. Pola mañá adoitaba tomar a guisa de almorzo un 'porto flick', un ponche elaborado con viño de Oporto e xema de ovo, que acompañaba con dúas sabedeiras pastas da confeitería Mora, que eran as súas preferidas. Cando Valle-Inclán resideu en Santiago comezou por frecuentar a tertulia do Café Español, máis non acougou moito nela -segundo refire Arturo Cuadrado- porque non lle resultaba doado espraiarse como lle gustaba. Neste faladoiro era un máis dos asistentes e deixou de acudir porque non se lle concedía o papel protagonístico que coidaba merecer, e que adoitaba ter. Polo regular, Valle-Inclán tras acudir ao café, paseaba polas rúas ou ben pola Ferradura, e un pouco máis tarde recollíase para repousar no sanatorio do doutor Villar Iglesias, onde tiña un amplo e solloso cuarto. Dise que cando daba un dos seus paseos por unha rúa moi estreitiña, atopou de fronte un botarate que lle tiña xenreira. O señor en cuestión plantouse no medio e medio da beirarrúa, e apostrofoulle con runfadela: -Eu non cedo o paso a un pisaverdes como vostede! Don Ramón puxo un pé na rúa e facéndolle unha obsequiosa reverencia, retrucou: -Pois eu si.
(Artigo publicado en El Correo Gallego, 01/106/2011)