lunes, 29 de junio de 2009

A Mesa dos Galegos na Gallaecia (III)

A aplicación da técnica da salgadura na etapa galaico-romano supón o establecemento por primeira vez dunha industria de transformación dos produtos mariños. Xa que logo, isto representa un precedente do que co paso dos séculos sería unha vizosa e conspicua industria conserveira galega, que foi a principal de España. Os depósito salinos máis salientables estaban situados na ría de Arousa e na de Vigo. No que fai ás factorías de salgadura, existían en número importante ao longo da costa galega, dende Alcabre (Vigo) ata Viveiro, pasando por Vilagarcía e Bares, entre outras localidades. Trataban diversas especies de peixes pero con preferencia esturións e as diferentes clases de atúns. Sábese de certo que tamén facturaban sardiñas e xurelos. Este era o modus operandi das factorías romanas: o peixe era destripado e cortado en pedazos que se dispuñan a seguir en grandes cubas de morteiro, onde se mesturaban co sal. Cando xa os anacos estaban estaban ben macerados introducíanse nas ánforas que servían para a súa comercialización. Diversas manifestacións artísticas, como, entre outras, os mosaicos (salienta o de Batitales, en Lugo, no que aparecen anguías, rodaballos, lampreas e moluscos bivalvos), e asemade as pinturas testemuñan a importancia que tiveron na dieta os produtos mariños.
De moi distinta natureza era a concepción da agricultura vixente nas comunidades prerromanas en relación coa máis innovadora predicada polos agrónomos romanos. Os castrexos procuraban o descanso da terra para a recuperación da súa fertilidade. Pola contra, para os romanos era preciso remover a terra co arado (o arado romano!) e aireala ben para poñela axiña a producir. Isto supuxo unha explotación máis intensiva do agro, reforzada co aumento das roturacións e unha xa perceptible deforestación, aínda que compensada en parte pola expansión do castiñeiro. Ademais, o emprego abondoso de trebellos de ferro e dun instrumental especializado permitiu traballar vastas superficies. Deste xeito, obtívose unha considerable mellora da produtividade agrícola. Indubidablemente, o novo paradigma agronómica trouxo consigo un certo cambio na paisaxe agraria.
Poucas novidades houbo en materia de cultivos. Na Galicia romana non hai constancia do cultivo de lentellas nin tampouco de garavanzos. Si están documentadas, en cambio, as verzas. Almacenaban os cereais en depósitos subterráneos, emprazados polo regular en lugares que tiñan que reunir unha serie de requisitos que garantiran a súa axeitada conservación: que estiveran ben pechados, por suposto, e que ademais foran secos, escuros e fríos. Facían uso tamén dunhas instalacións de superficie denominadas horrea, construídas en madeira ou ben de pedra, material este último que cada vegada predominou máis. Parece que a súa estrutura eran moi semellante á dos que se teñen por característicos do país.
Bebían auga. Talvez consumisen algún viño, dacordo con Estrabón, pero máis ben pouco e posiblemente importado das rexións dos sur da Gallaecia durante a época prerromana, como poñen de manifesto as ánforas vinarias de procedencia meridional.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 26/06/2009)

jueves, 25 de junio de 2009

A Mesa dos Galegos na Gallaecia (II)

Nas mesas da antiga Roma e os seus dominios saboreábase ese prebe tan particular que era o garum, nome que por certo rescatou un establecementeo hostaleiro compostelán. Este prebe facíase por maceración e fermentación en salmoira de restos de vísceras e refugallos de diferentes peixes como o atún, a morena, o esturión e máis o hallex, este último utilizado para a fabricación do garum medieval. Engadíaselle tamén viño, vinagre, pementa, aceite ou auga, Empregábase fundamentalmente para condimentar e aderezar outros manxares ou para acompañar gran cantidade de comidas, aínda que tamén se utilizaba como recurso terapéutico e mesmo cosmético.
Na etapa da romanización teñen lugar adiantos nas técnicas de extracción e producción de alimentos. Poren, estas melloras non se rexistran por igual en toda a Gallaecia: constátase, en efecto, que os avances se producen sobre todo nas villas e nos establecementos pesqueiro-conserveiros romanos. Convén sinalar a aparición de novos tipos de asentamentos vencellados ao mar, como villae a mare, factorías de salgadura, etc. Neles xa se procesaba a sardiña. En cambio, nos castros como Santa Tegra, A Lanzada e Donón, o modelo de aproveitamento pesqueiro é similar ao tradicional.
O polbo e os mariscos gozaban de moitas estimanza entre os antigos romanos. Os prehistoriadores e arqueólogos consideran que as técnicas de marisqueo practicadas deberon ser a man ou con aixadas e rastros a pé, aproveitando en particular as baixamares moi vivas, ou ben realizado dende rudimentarias embarcacións que faenaban achegadas á beiramar. Os castros litorais máis desenvolvidos, como de Santa Tegra, Vigo, Donón, e Punta dos Prados, amplían na época romana a área de captación de recursos mariños a 1’5/3 km, superando o radio de acción dos menos adiantados, como os da costa lucense. Apreciáse tamén que o aumento da zona de extracción está directamente relacionado co interese que suscitan certas especies, como a ameixa fina e o longueirón. Medra tamén o nivel de profundidade á que eran cativadas as especies. Todo isto representa unha certa intensificación da explotación.
Procurábase en particular a recolección da ostra, un dos alimentos máis apetecidos na época romana, do mesmo xeito que acontecía na metrópole, onde este molusco era ensalzado nos tratados culinarios máis sofisticados da época, como a obra de Apicio: De re coquinaria. Nalgunha medida, algún marisco –preponderantemente a ostra- exportábase regularmente cara algúns núcleos de poboación do interior, como Lucus Augusti. Tamén, de xeito máis esporádico, algunhas patidas de ostras chegaban aos castros romanizados do interior, como o San Cibrán de Las (Ourense), que distaba 80 kilómetros da costa.
En Lugo non aparecen restos de peixes pero si malacolóxicos, nomeadamente nos sectores máis prestixiosos da urbe, pois tiña que ser un consumo privilexiado. Encontráronse cinco moluscos, dous gasterópodos e tres bivalvos. Tres desta especies desapareceron das augas galegas nos nosos días, quizais por un arrefriamento das augas costeiras do Noroeste, segundo sinala Vázquez Varela.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 19/06/2009)

lunes, 15 de junio de 2009

A Mesa dos Galegos na Gallaecia (I)


Nos asentamentos castrexos o proceso de romanización non supuxo en termos xerais unha mudanza na estrutura da cabana gandeira do pasado, agás nos núcleos habitacionais que xurdiron no Noroeste ao compás do proceso romanizador (urbes, vilas e campamentos). Nestas áreas si que tiveron lugar transformacións no que concerne a importancia relativa das distinas especies, predominando o vacún, en segundo termo os suidos e só nun terceiro posto se sitúa o gando lanar. Polo tanto, os asentamentos que se desenvolveron a partires da romanización pódese albiscar xa o perfil gandeiro da Galicia que temos por tradicional, integrado por vacas e porcos, seguidos polas ovellas e cabras. Este cambio talvez revela a aparición de novos gustos alimentarios que reflicten a chegada de novos grupos de poboación que introducen os seus hábitos particulares.
Existe asemade outro aspecto que pode revelar unha transformación dos gustos alimenticios: nos asentamentos de nova creación constátase o sacrificio de suidos inmaturos (leitóns) por parte dunha clase adiñeirada que puede permitirse o luxo de consumir exemplares aínda non rendibles. Pola contra, non parece que sacrificaran apenas tenreiros (hai proporcionalmente moitos menos restos que de porquiños), xa que isto tería representado un maior dispendio, posto que o vacún adulto fornece leite e ten como valor engadido unha importante capacidade de carga e transporte.
Reviste notable importancia a introducción que fixeron os romanos da galiña. En efecto, nos castros de Santa Tegra e no de Vigo, constátase a presenza do galo doméstico. Amén diso, entre as aves de curral había tamén gansos.
A actividade cinexética continúa como na etapa castrexa pero cunha importancia non tan relevante, na medida en que a agricultura resulta agora máis produtiva. Algunas formas de caza comezan a revestiren un carácter de prestixio, no que concerne nomeadamente aos ricos das vilas, o que denota a emerxencia de novos hábitos e gustos aportados pola romanización.
Os antigos romanos preparaban a carne embutida, e empregaban asemade outros procedementos de conservación (afumado, salgado).
Por certo que a romanización supuxo tamén a progresiva penetración da relixión cristiá, e con ela a imposición de penitencias, vixilias e xaxúns.
Noutra orde de cousas, a chegada do mundo romano supuxo o emprego xeneralizado de redes e o exercicio da pesca dende embarcacións. Isto trouxo consigo un aumento significativo da producción pesqueira que aparece asociada a un sistema comercial de exportación de peixes, tanto frescos como en conserva, mediante o secado e máis o salgado, pero tamén baixo a forma de produtos derivados da súa transformación: nomeadamente salsamentos de tipo ‘garum’.
O garum era considerado polos habitantes da antiga Roma como un alimento frodisíaco, soamente consumido polas capas altas da sociedade. Aínda que tivo o seu gran apoxeo no mundo romano, procede do ámbito grego do que toma o seu nome: ‘garos’ ou ‘garon’, polo nome do peixe do que se extraían os instestinos para a súa fabricación.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 12/06/2009)

viernes, 5 de junio de 2009

ESCRITORES E PINTORES

Referíame na anterior entrega ó éxito económico insólito que obtivo nas letras hispanas Blasco Ibáñez. O escritor húngaro Sándor Márai, que o coñeceu en París, na década dos vinte, apunta en Confesiones de un burgués que Vicente Blasco era un escritor simpático, moi admirado polos exiliados españoles capitaneados por Unamuno, todos en conflicto co réxime de Primo de Rivera, pero comercial e sen interese, autor de novelas “decorativas” e “mediocres”, segundo as súas exactas palabras. Polo 1913, Blasco lle aseguraba a Pío Baroja, no café a Closerie des Lilas, que: “-Que digan que yo soy un autor bueno o malo me tiene sin cuidado. Lo que es evidente es que soy el escritor mundial que gana más dinero de la época”.
Baroja, pola contra, era consciente de que non tivera éxito na carreira literaria. Confesa isto nas súas memorias: “Yo he vivido una vida modesta, oscura, sin un momento de suerte o de ilusión. (…) Si he conseguido algún pequeño éxito en literatura ha sido a destiempo y casi más bien fuera de España que en España. Con escasos medios, sin protección y sin conocimientos de personas influyentes, he llegado a la vejez y a la vejez de artrítico”. Recoñecíalle don Pío ao pintor Darío de Regoyos que: “El oficio de escritor es una de las profesiones más miserables en España”. E como queira que Regoyos teimara en convencelo da importancia que revestía o oficio de escritor, retrucou o cascarrabias creador de Aviraneta: “-Pero que importancia, ni qué nada, si no se gana con esto dos reales? La literatura es para países ricos”.
-Baroja aceptaba a súa sorte de aparente fracasado. –Vostede nunca chegará a nada na vida, dixéralle un profesor de seu cando era un rapaz. E así, foi, recoñecía, non cheguei a ser nada. Pero, dende logo, foi moi auténtico como creador. Apunta nas súas memorias que o pintor Sorolla –a quen podemos ver cumpridamente nestes días no Museo del Prado- dixéralle un día: “-Esta pintura que hago yo me ha hecho rico, y si ahora sintiera veleidades de evolucionar, no evolucionaría”. Ambos opinaban que a principal posibilidade da pintura moderna era o impresionismo, pero a Baroja lle parecía que Sorolla desviaba o impresionismo para facelo máis comercial, diríamos tamén que máis complacente, adoptando unha posición moi pragmática. Sostiña don Pío que tal actitude era mostra de non ter unha afección completa e plena ao oficio de pintor. Era isto unha inconsecuencia como artista de verdade. Por contraste, el revelaba cal era a súa posición aberta á libre evolución, que mantiña aínda que comportara a renuncia ao triunfo económico: “Yo, que he ganado muy poco con mis libros, que he tenido siempre una situación pobre, si viera la posibilidad de hacer una literatura que me dejara completamente satisfecho y me pareciera superior a la que he podido hacer, la haría solo para contentarme a mí mismo, y más teniendo ya una fortuna. Lo haría todo, menos sacificar la salud y la vida”. Alude nesta última frase tal vez a Proust, quen perxudicou seriamente a súa saúde nos últimos anos da súa vida, recluído nunha habitación acorchada e respinrando ecezosamente con dificultade, pois era asmático, no empeño de realizar unha magna obra de arte, cal foi a Recherche. E curiosamente, Sorolla, que conseguira moitos cartos cos seus cadros, fermosos, pero escasamente ousados no que fai a audacia creativa, era –a xuizo de Baroja- un roñoso.
(Versión ampliada do artigo publicado en Galicia Hoxe, 05/06/2009)

miércoles, 3 de junio de 2009

A POBREZA DOS ESCRITORES

No sistema cultural galego non é posible, hoxe por hoxe, que haxa escritores que vivan exclusivamente das súas obras. Case todos son profesores ou compaxinan a escrita de creación co xornalismo. Así fan os de máis éxito, Manuel Rivas e Suso de Toro. As cousas foron mellorando sensiblemente dende a época de Emilia Pardo Bazán e a máis reciente de Eduardo Blanco Amor. Este último pasou uns anos moi penosos, cando retornou de Bos Aires. Trouxo consigo exemplares das súas novelas que ía repartindo persoalmente de libraría en libraría. En Ourense, había quen lle criticaba cando por exemplo en Tanco tiña un altercado co dependente porque non lle puña algunha obra súa no escaparate. Interpretábase esta actitude como unha mostra de vanidade esaxerada, cando en realidade era máis que nada afán de supervivencia. Refire Gonzalo Allegue, que pola cidade de Vigo, facía un percorrido polas librarías, asomándose para preguntar: -Qué tal, vendeuse algún exemplar, para ver de cobrar a súa porcentaxe. De cando en vez, algún que o admiraba, sentía mágoa da súa situación e respondíalle que si, que ese día vendera un libro, cando en realidade non era certo, e era o libreiro quen lle anticipaba os cartos.
Tamén Valle-Inclán andivo sempre á quinta pregunta, ata que logrou un gran recoñecemento e asinou un contrato cunha editorial forte, e máis tarde o réxime republicano lle concedeu prebendas que levaban de seu un estipendio con cargo ao erario público. De feito, no sistema cultural español, as cousas non rodaron nunca ben para os escritores ata hai ben poucos anos.
A boa vida nunca estaría ao alcance dos obreiros, como observaba o mundano escritor, e diplomático, Juan de Valera, a quen lle parecía que tan cousa non sería posible nin siquera ao traveso dunha revolución: “-El socialismo no podrá hacer que un obrero tenga a su mujer vestida con un traje de Worth, a su mesa ostras de Arcachon y una botella de champagne de la viuda de Clicquot”. Pero tampouco estivo a boa mesa ao alcance dos escritores, que non poucas veces tiñan que conformarse con pasar co clásico café con media tostada. As obras do autor mencionado tiveron unha gran difusión no seu tiempo, como apunta Juan Pablo Fusi, e hoxendía, que non é moi lido, recuperou prestixio literario e estimanza pola calidade que ten a súa correspondencia, xénero que na actualidade se valora moito. Porén, o propio Valera recoñecía que: “-Con lo que he ganado yo con Pepita Jiménez, no podía haber regalado un traje medianamente elegante a mi mujer”.
Blasco Ibáñez, chegou ao cabo dos anos a convertirse nunha excepción, gañando unha fortuna cos dereitos en varios idiomas de libros tan celebrados como ‘Los cuatro jinetes del Apocalipsis’, amén das gañancias das súas adaptacións feitas polo cinema de Hollywood. Foi quizais o único escritor que logrou vivir a corpo de rei, instalandose mesmo nunha mansión (la Fontana Rosa) na Provenza. Deste xeito, superou con creces a situación de precariedade dos seus colegas de pluma, dos cales dicía, namentres paseaba polos xardíns do Buen Retiro, cando corría o ano 1903: “-Los escritores de Madrid no tienen la costumbre de comer”. O escritor húngaro Sándor Márai, que o coñeceu en París, na década dos vinte, apunta en Confesiones de un burgués que Vicente Blasco era un escritor simpático, moi admirado polos exiliados españoles capitaneados por Unamuno, todos en conflicto co réxime de Primo de Rivera, pero comercial e sen interese, autor de novelas “decorativas” e “mediocres”, nas súas exactas palabras. Polo 1913, Blasco lle aseguraba a Pío Baroja, no café a Closerie des Lilas, que: “-Que digan que yo soy un autor bueno o malo me tiene sin cuidado. Lo que es evidente es que soy el escritor mundial que gana más dinero de la época”.
Baroja, pola contra, era consciente de que non tivera éxito na carreira literaria. Confesa isto nas súas memorias: “Yo he vivido una vida modesta, oscura, sin un momento de suerte o de ilusión. (…) Si he conseguido algún pequeño éxito en literatura ha sido a destiempo y casi más bien fuera de España que en España. Con escasos medios, sin protección y sin conocimientos de personas influyentes, he llegado a la vejez y a la vejez de artrítico”. Recoñecíalle don Pío ao pintor Darío de Regoyos que: “El oficio de escritor es una de las profesiones más miserables en España”. E como queira que Regoyos teimara en convencelo da importancia que revestía o oficio de escritor, retrucou o cascarrabias creador de Aviraneta: “-Pero que importancia, ni qué nada, si no se gana con esto dos reales? La literatura es para países ricos”.

(Versión ampliada do artigo poblicado en Galicia Hoxe, 29/05/2009)