viernes, 27 de mayo de 2011

Bailes de Perdición

Nos anos corenta, as autoridades relixiosas compostelás consideraban os bailes como “gravemente perversos”. Ollaban con preocupación o feito de que os alumnos das distintas Facultades organizasen té-bailes algúns sábados, no Hotel Compostela, para recaudar fondos co propósito de realizar a viaxe de fin de carreira. Outro lugar de “perdición” era o baile do paseo ‘das Palmeras’. En efecto, Xulio Fernández Pintos refire, en ‘Vida e andainas’, a existencia dun baile que se celebraba no paseo da Ferradura, semella que nos anos corenta. A tal efecto, acotábase a zona das palmeiras cunhas celosías de madeira pintadas de verde. Na época do verán facíanse dúas verbenas, amenizadas por orquestras de moda, como as composteláns de ‘Sandine’, a de ‘Carlos de Paz’ e a de ‘Pocholo’. Celebrábanse dúas actuacións: unha pola tardiña e a outra xa pola noite, na que mesmo se podía cear. O doutor Pintos afirma que os santiagueses sentíanse satisfeitos con este xeito de lecer, pero que os xesuítas “tristeiros” manobraron diante dos poderes públicos para erradicar estas celebracións que tildaban de pecaminosas. Lograron convencer ao reitor da Universidade e a outros respectables próceres da localidade, que presionaron no Concello ata que conseguiron que a supresión destes bailes. As máis perxudicadas foron as mozas -apunta Pintos-, que na compaña dos seus pais ou familiares gozaban dunhas horas ledas e tiñan a oportunidade de encontrar pretendente, o que lles resultaba indispensable para alcanzar o único destino respectable que se contemplaba daquela para ás mulleres: o matrimonio.
Mercedes Gualteria alude, pola súa banda, aos bailes que tiñan lugar no merendeiro da Ponte da Rocha, nas aforas en Santiago, animadas pola orquestra ‘Sandine’. Era preciso suspender a celebración do baile durante a Coresma, o luns e o martes do Antroido, o 29 de Octubro, “Día de los Caídos”, e o 20 de Novembro, cabodano da morte de “José Antonio ¡presente!”.
O baile eran considerado entón como un lugar pecaminoso. Contra eles dirixiu unha dura invectiva un artigo publicado cara finais da década dos corenta, na revista Insignia, órgano da xesuítica ‘Congregación Mariana Universitaria’: “El tríptico de la degradación: Trébol, guateques, té-bailes”. O severo censor moral pronunciou, entre outras críticas, a seguinte descalificación: “Nunca se vendió tanta carne por tan pocas pesetas”. Deste xeito, cando o memorialista Santiago Nogueira chegou á Facultade de Dereito encontrouse cuns carteis pegados nas portas de todas as aulas, cunha convocatoria que dicía: “Esta tarde a las seis, todos en la plaza de la Universidad para reivindicar el honor de nuestras compañeras”. A hora marcada, a praza fervía de estudantes alporizados que proferían berros contra os xesuítas. A consigna que coreaban pode ser indicadora do grado de conciencia política dos estudantes daquela, que non dubidaron en poñerse ao abeiro do dictador para efectuar a súa cabeleiresca reclamación: “Franco sí, jesuitas, no”.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 26/05/2011)

viernes, 20 de mayo de 2011

Con Cunqueiro e Leiceaga

Anúnciase a inauguración dunha exposición sobre Cunqueiro na próxima semana. O feliz evento que nos proporciona a editorial Galaxia terá lugar na Casa da Parra (na praza da Quintana) e agardo que alí poderei encontrar a bos amigos que aman a literatura de Cunqueiro, galeguistas sensibles como Xaquín Fernández Leiceaga, lucido humanista ademais de excelente xestor e economista.
Paga a pena referir unha anécdota sobre o ilustre escritor mindoniense, que tomo da estupenda obra de Xosé Manuel G. Trigo: Reserva especial. Elixio invitaba algúns clientes que frecuentaban a súa taberna viguesa á súa adega en Leiro. Evaristo, que acompañaba familiarmente o coñecido taberneiro vigués na súa adega de Leiro, díxolle a Cunqueiro -nunha ocasión en que fora por alí probar o viño de boa treixadura que tiña e, de paso, a estampar a súa sinatura nun bocoi-, que consideraba o seu libro Merlín e familia como o máis fermoso do mundo. Tanto lle gustara que o lera unha chea de veces, e habíao de ler sempre, "e aínda despois": cando morrese quería que lle puxeran o libro na caixa. Cunqueiro contestoulle emocionado que nunca lle dixeran unha cousa tan conmovedora a propósito dunha obra súa. Cando marchaba felicitou a Evaristo pola excelencia do seu viño e manifestou o seu desexo de levar unhas botellas. "Quero que mas poñan na caixa", bromeou en xusta reciprocidade. Mais o Evaristo díxolle que mellor era que as bebera neste mundo, pois o viño do ribeiro non era moi viaxeiro.
Foi Álvaro Cunqueiro, amén dun eminente literato, un fino catador e gastrónomo. Dende logo non ocultaba a súa dilatada experiencia como atento e sensible bebedor. De feito, ten escrito que: "Se me puede retratar con la taza cunca de mi apellido en la mano, en la que pinta un ribeiro o hace espuma un agulla del Rosal". Cunqueiro gustaba dos viños galegos, aínda coñecendo os seus defectos -felizmente superados hoxe en día-: "su agrio, sus breves fuerzas y calores, (...) su calma reposada". Na poesía dos viños galegos agóchase, do mesmo xeito que na prosa de Cervantes, unha secreta verdade. Aseguran os cervantistas que os imitadores do escritor de Alcalá fracasaron todos na súa pretensión porque Cervantes é certamente inimitable; pero éo porque carecía propiamente de estilo, pero como sentía con fondura o que escribía, saíalle maxistralmente, posto que -como el dicía- ben se escribe o que ben se sente. Tamén os viños galegos teñen un recóndito segredo que hai que saber encontrar e apreciar: "Tienen un amor que hay que buscarles, ayudándoles a franquearse". En relación co carácter dos viños galegos e das mesmas xentes do país, opinaba que son: "Como nosotros somos, humildes y mansos, honestos, suaves y remisos". E non dubidaba, así, don Álvaro, en erguer a súa cunca e brindar a prol de todos deles, para recordalos e loalos. Eis o brinde de don Álvaro a prol dos viños galegos todos: "Humildes, honestos, mansos, suaves y remisos vinos, yo levanto en mi mano la taza para recordarlos y alabarlos, desde el Miño al Mandeo, dándole la vuelta al mapa de mi tierra".

martes, 17 de mayo de 2011

Valle-Inclán no Café Derby

Unha guía compostelá do ano 1932, consignaba a existencia en Santiago do "Gran Café-Bar Derby", situado na rúa das Orfas, número 28. O seu emprazamento resultaba moi favorable, xa que estaba moi perto do epicentro monumental, a dous pasos se encontraba o edificio Castromil, moi animado polo trafego de viaxeiros en autobús, e no fronte axiña se construíu o Hotel Compostela, cuxa distinguida clientela podía encontrar no suntuoso café Derby a prolongación natural do luxoso hotel. Digamos que entre ambos establecementos había "unidade de estilo", no que concirne a elegancia e moderno confort.
A orixe remota deste café emblemático remóntase ao ano 1905, cando chegou de Cuba Francisco Rey e se resolveu a fundar o Café Oriental, que en 1929 pasou a denominarse Derby. O alento modernizador dos indianos foi un factor primordial para renovada posta ao día da vella cidade, tanto na esfera da arquitectura como na da restauración. Segundo Fernando Franjo, a historia do Derby está vencellada dende o comezo a Avelino San Luís, empresario que fixo canto estivo na súa man para poñer en pé un establecemento moi senlleiro na cidade. O relevo tivo lugar en 1935, cando dous empregados de San Luís pasaron a rexentar o local. A guerra civil trastocou dende logo as xentes e as cousas, mais tamén os nomes. A runfadela chauvinista das autoridades franquistas chegou a ridícula puntillosidade de proscribir as denominacións cosmopolitas ou "estranxeirizantes" dos establecementos públicos. Deste xeito, o café Derby viuse obrigado a cambiar o seu nome polo de café Imperial, máis concorde co espírito saudoso da época das glorias patrias. Outro dos remexidos pola ventoleira patriótica foi o bar Shanghai (fundado en 1930) especializado en cócteles e o primeiro dos santiagueses en instaurar o apreciado costume de ofrecer tapas gratuítas como acompañamento das bebidas (de cociña caseira e variadas ademais). Pois ben, tivo que mudar a súa exótica denominación, propiciadora de ensoñacións con damas de reminiscencias cinematográficas, para volver a poñer os pes na terra, rebautizándose co enxebre e prosaico rótulo de o Carballeira, que a partir de entón campou na rúa do Vilar, ao carón do Café Español.
O Derby era moi axeitado para os faladoiros. O máis ilustre foi o de Valle-Inclán, que tivo lugar cando o escritor residiu en Santiago no ano 1935, para tratar a súa doenza no sanatorio do doutor Villar Iglesias. Acudían a esta tertulia o doutor Devesa, o tamén médico García Sabell, artistas como Arturo Cuadrado e Carlos Maside, e outras persoas ilustres como Sánchez Harguindey e Martínez López. Nestas conversas brillaba o enxeño do autor das Sonatas, que podía resultar temible cando polemizaba con alguén, pois chegado o caso non dubidaba en escarnecelo con algunha acerada ironía ou satírico comentario. Tense dito que nunha ocasión un contertulio que non lle caia en graza púxose de pe e preguntou onde era que estaba o lavabo. Don Ramón apresurouse a axudalo: -"Vaya por allí -díxolle- hasta que vea una puerta con un letrero que pone: "Caballeros". Pero no se preocupe, usted no haga caso y entre igual".
(Publicado en El Correo Gallego, 17/05/2011)

sábado, 14 de mayo de 2011

Mercedes Villegas presenta o seu libro de poesía: "Objeto de poesía"

Mercedes Villegas presenta o seu libro de poesía: "Objeto de poesía"
jueves, 19 de mayo de 2011 a las 20:30
ub compostelán Dado Dadá

Coitas de Mulleres

A obra de Xulio Fernández Pintos, Vida e andainas, aborda diversas cuestións de interese para a historia social, e nomeadamente para entender determinadas vicisitudes da condición feminina. Pintos percibe, por exemplo, a sobrecarga laboral que recaía sobre as costas das mulleres urbanas: "a muller", dicía, "non paraba en todo o día". Sobre este particular habería que facer moi probablemente unha excepción coas donas pertencentes á burguesía acomodada.
Apunta o doutor Pintos que, por mor dos seus desacougos, a muller compostelá atopaba na igrexa un refuxio. Para acudir ao templo daba un pequeno paseo, no que ía anticipando a grata sensación de saber que unha vez dentro ninguén a había amolar. Sentada nun dos bancos, na acolledora e tranquila penumbra, podía soñar con remediar as súas carencias e frustracións. "Sempre soñara con ter servizo que a atendese só con erguer un dedo. Facía plans por se algún día lle tocaba a lotería do Nadal. Daquela, ergueríase e xantaría o que outros lle habían ter preparado...". Ademais, xenerosa como adoitaban ser as máis delas, ilusionábase tamén coa perspectiva de que se resolvesen para ben as tribulacións dos seus fillos e mais do seu home. Para propiciar un bo arranxo de coitas de todos, ofrecía esmolas e promesas de sacrificio que ela había de cumprir polo ben dos seus. Aborda tamén outra cuestión moi pouco tratada entre nós por certo, relativa á sexualidade e a procreación, asuntos que acostumaban confundirse nos anos corenta e cincuenta. O temor ao embarazo indesexado anguriou as mozas solteiras pero tamén a moitas mulleres casadas. Traer ao mundo fillos indesexados, ou máis prole da conta, representaba para innumerables mulleres un repertorio variado de problemas: de saúde, para comezar, xa que a experiencia do parto supoñía ata os anos sesenta un temible risco reiterado de morte (nomeadamente por mor das temidas febres puerperais).
Pero tamén supuña un problema económico, acaparaba moita atención, co conseguinte sobreesforzo e desgaste, etc. Verbo desta cuestión, o estado de ánimo de moitas mulleres, poucas veces expresado á luz pública, podía ser aproximadamente o que describe o doutor Pintos, cando sinala que a muller: "Collía o sono tarde e mal, moitas veces cavilando noutro fillo que calquera día podía vir... Sen o desexar. O confesor tíñalle prohibido usar calquera clase de anticonceptivos, cousa que ao seu home tanto lle tiña. Nunca pensaba nas consecuencias. Ademais, adoitáballe dicir á muller que eles só tiñan tres fillos. Dos seus coñecidos, ¡eran dos que menos! Semella evidente, ao cabo, que as mulleres viviron este problema con maior desacougo que os homes, xa que estes, imbuídos da mentalidade imperante daquela, non se tiñan por tan directamente concernidos. O discurso do control da natalidade era un tabú nos anos cincuenta.
Só se consideraba aceptable, con reticencias, o inseguro método de Ogino, introducido en España no ano 1929. Na década dos sesenta, namentres que en Europa a pílula se convertía no método anticonceptivo en alza por mor da seguranza que ofrecía, en España estaba prohibida polo Código penal que estivo vixente ata o ano 1978.
(Artigo publicado en Galicia Hoxe, 13/05/2011)

martes, 10 de mayo de 2011

Antigos Paseos

A diversión primordial na Compostela dos anos corenta e cincuenta era o paseo. Santiago Nogueira lembra nas súas memorias, Santiago a través de mis gafas (Alvarellos) que aqueles paseos tiñan lugar ao mediodía, e con maior afluencia aínda pola noite, nun horario bastante serodio: ía dende as nove ata as dez e coarto, se non é que se demoraba ata chegar ás e media. A xente repetía o paseo incesantes veces, sempre polo mesmo itinerario. A rúa do Vilar era a que gozaba da preferencia pública. As restantes rúas non suscitaban especial interese na poboación, ao non consideralas como lugares de paseo senón de mero tránsito, porque a motivación social non era a de facer exercicio físico, que en tal caso daría o mesmo o roteiro que se collese, senón a de ver e ser vistos polos demais. Era este un xeito de realizarense como seres sociais. Nos anos corenta e cincuenta existía pouca conciencia da importancia que a actividade física revestía para á preservación da saúde, e eran moi poucos os adultos que practicaban o paseo con tal pretensión (senón, todo o máis, coa de airearse un pouco), e menos aínda os que se apuntaban a un ximnasio ou practicaban algún deporte. Case resulta superfluo aclarar que isto resultaba particularmente certo no que concirne a ampla capa dos traballadores manuais, que bastante exercicio realizaban xa no desempeño dos seus oficios (o músculo seguía tendo un papel moi notable na actividade económica de entón, dado o retardo da difusión dos progesos técnicos que viñeron a aliviar o esforzo do operario, e por veces tamén a suplilo), en xornadas laborais que ben podían durar dez ou máis horas ó día, o que de certo tampouco lles deixaban moito tempo libre para a practica do lecer. ¡Bastante ximnasia facemos xa co choio que temos!, exclamaban bastantes deles. E non hai que pensar que a ‘xente de bronce’ podía pasear cando lle chegaba o tempo da xubilación. Poucos chegaban a vellos (os ricos, mellor mantidos e coidados, alcanzaban en maior medida a idade provecta), e os que chegaban aló tiñan pouco tempo para estarricar as pernas: duraban pouco.
Naturalmente, o locus deambulatorio variaba coa mudanza das estacións. No outono e inverno realizábase o paseo pola rúa do Vilar. Cando chovía, os paseantes acollíanse aos soportais, que entón resultaban notoriamente insuficientes para permitir o camiñar folgado daquela morea de xente. Houbo algún intento, se cadra un tanto arbitrista, de mellorar as condicións do lecer público. Protagonizouno quen foi alcalde da cidade e catedrático de Farmacia, Enrique Otero Aenlle. Animado pola loable pretensión de facer máis grato o plácido deambular da poboación, probou a instalar no teito dos soportais da rúa do Vilar un dispositivo de raios infrarroxos previstos para combater a friaxe que padecían os animosos ‘flâneurs’. Semella que a iniciativa foi moi aplaudida, pero non tanto pola súa eficacia, francamente irrisoria, como por ter servido de motivo inspirador para xocosos chascarrillos aos que eran moi dados os composteláns.
Cando chegaba a primavera, un bo día, como por ensalmo, producíase unha migración: o paseo se trasladaba á Alameda. Pero era na Praza do Toural onde daba comezo para logo endereitarse o xentío cara ese espazo de lecer, amoreándose no auténtico funil que constituía a rúa Bautizados, convertido por veces nun auténtico tapón, nomeadamente cando os estudantes saían as nove e media para airearse despois de estudar pola tarde.
A Alameda era un espazo social complexo e en absoluto indistinto. Ao marxe do paseo dos Leones e do de Bóveda, hai constancia da existencia de tres paseos diferenciados. O paseo central, o máis amplo, era o ámbito da cidadanía respectable, na que se encontraban incursos os estudantes. O lateral dereito, onde se sitúa o palco de música, tiña como únicas usuarias ás mulleres de modesta condición: ‘modistillas’ –apelación que revestía un certo tinte agarimoso, segundo Santiago Nogueira-, criadas e outras “oficialas”. Polo lateral contrario (esquerdo, según se entra á Alameda), que conclúe na igrexa do Pilar, paseaban exclusivamente os cóengos. Pasearía tamén algunha vez o arcebispo? Dependería, supoño, do seu temperamento e afeccións. Quizais o fixera Tomás Muñiz de Pablos, que tomou posesión da sede episcopal cando estalou a guerra civil e era, seguno Santiago Nogueira, un andaluz simpático que non semellaba forofo de Franco. Nuha ocasión, accedeu á petición dun párroco que teimaba en que recibise a visita dun grupo de fieis que querían saudalo. Estes, agradecidos a súa Ilustrísima por brindarlles a oportunidade de coñecelo persoalmente, ofrecéronlle como regalo de medio pelo unha caixa de rudimentarias farias da Coruña e unha botella dun coñac barato, marca Domecq. O reverendísimo don Tomás, sentíndose no cumio dunha Igrexa que en materia de recibir ofrendas e obsequios ao longo dos séculos sabía certamente latín, respondeulles, facendo gala do seu gracexo andaluz, con estas palabras: “Muchas gracias por el regalo, pero no hay que olvidar que para puros, los habanos; para coñac, el francés, y para fieles, los difuntos”.
(Versión ampliada do artigo publicado en El Correo Gallego, 09/05/2011)

lunes, 9 de mayo de 2011

Morder os Beizos. A discriminación da muller na obra de: Xulio Fernández Pintos: "Vida e andainas"

A obra de de Xulio Fernández Pintos, ‘Vida e andainas’ (Sotelo Blanco / Consorcio de Santiago), que conta por certo cun estupendo prólogo de Bieito Iglesias, reviste interese literario e ofrece ademais unha vivaz estampa da sociedade compostelá nos anos corenta-cincuenta. No que concirne ás mulleres o autor sinala que eran, en xeral, máis pobres que os homes: “tan pobres de solemnidad como as monxas máis recatadas”.
Vivían para casar e ter fillos. O doutor Pintos non ten a menor dúbida de que a sociedade compostelá era nidiamente andrárquica, a pesares de certas aparencias de poder feminino que teñen confundido a moitos: “Na casa viña ser algo así como o que agora chamamos un electrodoméstico de luxo. Eran consideradas como “pertenza do seu home”, que era o que mandaba, excepto na cociña e nos labores da casa”. O aspecto patriarcal, con reberetes autoritarios, queda claramente subliñado na evocación daquel tempo, no que: “O home era quen podía alzar a voz e pór firme a toda a familia”.
Moitos homes mallaban ás mulleres. Algúns dos máis considerados e que mesmo gozaban de sona de “santos”, facían isto poucas veces, e cando daban en facelo, nunca pasaban do indispensable. Como adoitaban dicir algunhas das maltratadas comentando coas súas amigas: “Mi marido me pega lo justo”.
A muller víase sometida, e tiña que estar calada e submisa diante o marido. Resulta moi expresivo o xeito en que o autor ilustra esta cuestión, cando sinala que non eran poucas as mulleres que se pintaban cun lapis os beizos non tanto co afán de presumir como de evitar que se lle notasen as feridas feitas a base de chantarlles os dentes centos de veces para contérense e non estalar de irritación diante das respostas ásperas, as actitudes arrogantes e as condutas machistas dos seus homes.
O home sentábase tranquilamente na mesa a hora do xantar, sen terse que erguer en ningún momento (namentres á muller non paraba) para que o serviran antes que a ninguén. Tamén levaba a mellor tallada. Falaba pouco para rematar axiña e ir tomar o café cos amigos, e se cadra botar a partida. Entrementres a muller atendía aos fillos, recollía a mesa, fregaba os pratos e tiña aínda que cavilar no que tería que pór para a cea.
Había ter a casa limpa e ben arranxada a calquera hora do día. Pero tamén é certo que o seu home tiña algún detalle, aínda que ás veces só fose para non dar que falar. Procuraba, verbigracia, non esquecer o santo da muller, ¡o santo da nai dos seus fillos!. Os agasallos que facía non adoitaban ser cousas para ela, galanos para o seu ornato e satisfacción, senón máis ben para a casa, para que a muller puidese traballar con máis comodidade. Recorrendo a súa experiencia de vida, Pintos, apunta que nunha das celebracións da onomástica da súa dona, un señor regaláralle unha moderna tixola coa que puidese facer dun xeito rápido e eficaz unhas tortillas, para cando o marido aparecese na casa a calquera hora e sen avisar, con tres ou catro amigos. E habíalles que preparar algo, ¡non quedaba outra!.
(Versión ampliada do artigo publicado en Galicia Hoxe, 06/05/2011)